محقق حائری فرمود عبادیت را می‌توان به نحوی معنا کرد که متوقف بر قصد قربت نباشد. مکلف می‌تواند نماز بخواند لإظهار عظمة اللّه و اینکه قصد کند با این فعل به خدا تقرب پیدا کند. محقق بروجردی در اشکال بر کلام ایشان فرمود لازمه‌ی این فرمایش آن است که مجرد قصد عنوان فعل بدون اینکه قصد قربت شود موجب صحّت عمل است و حال آنکه این مطلب خلاف ضرورت دین و اجماع مسلمین است. مرحوم والد در اشکال بر محقق بروجردی فرمود قصد عنوان صلاة با قصد عنوان قربت با یکدیگر ملازمه دارند، ولو از حیث وجود خارجی. به نظر ما هیچ ملازمه‌ای بین این دو عنوان نیست، حتی از حیث وجود خارجی.

در دوره‌ی قبل اشکالی بر فرمایش محقق حائری مطرح شده است و گفتیم که بیان ایشان خروج از محل فرض و نزاع است. محل نزاع در جایی است که معنای تعبدیت را اخذ قصد امر بدانیم و به این معنا، مرحوم آخوند وجوهی بر استحاله‌ی اخذ چنین قصدی در متعلق بیان کرده است. محقق حائری در بیان اول خود معنای دیگری برای عبادیت مطرح کرده است به اینکه عمل به نحوی واقع شود که خودش موجب قرب به خداوند شود و سپس فرمود این معنا دیگر متوقف بر قصد امر نیست، بلکه همین که مکلف اظهار عظمت مولا و شکر بر نعمائش کند عبودیت و تعبدیت محقَّق خواهد شد. قبلاً در مقام اشکال قائل بودیم که چنین مطلبی خروج از محل نزاع است. مرحوم آخوند وجوه استحاله را در فرضی مطرح کرده است که عبادیت به معنای امتثال به قصد امر باشد.

به نظر می‌رسد این اشکال هم وارد نیست. ما به دنبال این هستیم که اگر در موردی شک کردیم آیا واجبی تعبدی است یا توصلی، آیا می‌توان به اصالة الإطلاق تمسک کرد یا خیر. تعبدی به این معناست که فعل عنوان عبادیّت داشته باشد. محقق حائری می‌فرماید برای تحقق این عنوان راه منحصر در این نیست که امتثال به قصد امر باشد، بلکه می‌توان عبادیت را به نحوی بیان کرد که اخذ آن قید در متعلق با وجوه استحاله‌ای که مطرح شده است مواجه نگردد ولی هم چنان تعبدیت محقق شود. بنابراین نمی‌توان به ایشان اشکال کرد که از محل نزاع خارج شده است. تأکید ایشان بر این است که معنایی برای تعبدیت مطرح شود تا اخذ آن قید در متعلق استحاله‌ای نداشته باشد و از این راه، در صورت فقدان قید، به اصالة الإطلاق تمسک شود. ایشان برای حل چنین مشکلی فرمود همین که فعل را برای اظهار عظمت مولا انجام دهیم محبوب نزد او خواهد بود و تعبدیت تمام است ولو قصد امر در مامور به اخذ نشده باشد.

[1]. ‏عبدالکریم الحائري، درر الفوائد (قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1418)، ج 1، 97-98.
[2]. بنابراین، یا مطلوب مولا یک امر بسیط است که با دو فعل محقق می‌شود و یا مطلوب او یک امر مرکب است که هر دو باید اتیان شود.
[3]. ذیل آیه‌ی شریفه‌ی «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ» (انعام: 149) روایاتی وارد شده است به این مضمون که خداوند روز قیامت عالم را حاضر می‌کند و او را بازخواست می‌کند که «چرا به علم خود عمل نکردی؟» و خداوند به کسی که عالم نبوده است می‌فرماید «چرا مشغول یادگیری نشدی تا به آن عمل کنی؟» علماء به این روایت تمسک کرده‌اند بر وجوب تعلم.
عَنِ مَسعَدَهْ ابْنِ زِیَادٍ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَلِلهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ لِلْعَبْدِ یَوْمَ الْقِیَامَة أَ کُنْتَ عَالِماً فَإِنْ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ أَ فَلَا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ وَ إِنْ قَالَ کُنْتُ جَاهِلًا قَالَ لَهُ أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ حَتَّی تَعْمَلَ فَیَخْصِمُهُ وَ ذَلِکَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَة. (‏محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار (بیروت: دار إحياء التراث العربي‏، 1403)، ج 1، 177.)
[4]. ‏محمد کاظم آخوند خراسانی، کفایة الأصول (قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1430)، ج 3، 151.
[5]. مرحوم والد معظم حقیقتاً در تقریر مطالب دیگران نظیر نداشت، هم چنان که در همین جا نیز در تقریر کلام محقق حائری بیانی دارند که بسیار روشن و راهگشاست.
[6]. ‏محمد فاضل موحدی لنکرانی، اصول فقه شیعه، محمود ملکی اصفهانی و سعید ملکی اصفهانی (قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۸۱)، ج 3، 348-350.