آيه اتقوا الله كجا در مقام بيان يك حكم فقهى است، آيه در مقام بيان يك اصل كلى در همه امور است، در احكام فقهيه ما براى يك متعلق خاص حكم لازم داريم، اگر شارع بگويد واجب است و متعلق وجوب را براى شما بيان نكند، اين واجب معنا ندارد اما اگر گفت تجب الصلاة، اينجا متعلق معين و مشخص می‌‌شود.

در اينجا در اينگونه آيات متعلق وجود ندارد، اتقوا الله چه متعلقى دارد؟ پس ببينيد ما اين ملاك را می‌‌خواهيم ارائه بدهيم، اگر از ما بپرسند چه ملاكى براى آيات الاحكام داريم می‌‌گوييم حكم فقهى جائى است كه يك متعلق معينى باشد، اين هم كه می‌‌گوييم حكم فقهى، چه حكم فقهى عام باشد و چه خاص. در آيه‌‌ى ما «جَعَلَ عَلَيكُم فِى الدّينِ مِن حَرَجٍ» يك قاعده كلى است، عدم جعل حكم حرجى، براى ما مشخص است شارع می‌‌گويد «ما جعل»، جعل نفرموده است چه جعل نفرموده است؟ حكم حرجى را، متعلقش روشن است، يريد الله بكم اليسر متعلق مشخص است متعلق الفعل الميسور و الفعل المقدور است اما در آيات اعدلوا كجاست متعلقش؟ اتقوا الله كجاست متعلقش در اينجا ما متعلق نداريم، وقتى متعلق نداشتيم جایى كه متعلق نباشد، لا مجال لوجود الحكم الشرعى حكم شرعى نداريم آنجا.

بنابر اين، آنچه به ذهن می‌‌رسد اين است كه ملاك اینکه چه آيه‌‌اى در زمره آيات الاحكام باشد اين است كه به دلالت مطابقى يا به دلالت التزامى يا به يكى از انحاء دلالات حالا ما منحصر به مطابقى و التزامى هم نمی‌‌كنيم ولو به دلالت اقتضاء مثلاً، مفيد يك حكم فقهى باشد و حكم فقهى در جايى است كه متعلقش معين باشد و لذا شما می‌‌بينيد كه از صدر اسلام تا حالا فقيهى نداريم كه بيايد نسبت به إعدوا هو أقرب للتقوى تمسك بكند براى اينكه در مقام بيان حكم فقهى نيست.

پس از اين بيانى كه ما گفتيم اولاً ضابطه‌‌ى اينكه يك آيه‌‌اى در زمره آيات الاحكام قرار بگيرد روشن می‌‌شود و ثانياً صرف اختلاف اينكه عده‌‌اى آمدند آيات الاحكام نوشتند و اصلاً اسمش را اين قرار دادند النهاية فى تفسير الخمس مأة آيه، گفته‌‌اند قرآن 500 آيات الاحكام دارد و آمدند اصلاً جزوه و رساله‌‌اى در تفسير اين 500 ذكر كردند حالا يك فقيه ديگر می‌‌آيد روشن می‌‌كند آيات ديگر هم به اين ملاكى كه ما عرض كرديم ازش حكم استفاده می‌‌شود و بنابر اين نمی‌‌توانيم بگوييم منحصر به اين آيات است. همين آيه قضا را كه ذكر كرديم، همين آيه در مورد مس قرآن كريم شما ملاحظه می‌‌كنيد بعضى‌‌ها بعنوان حكم فقهى استفاده می‌‌كنند و بعضى‌‌ها استفاده نمی‌‌كنند.

حالا ما وقتى بخواهيم شروع كنيم بنایمان بر اين است كه ان شاء الله از آنچه كه حالا يك مقدارى مهمتر و مورد ابتلاء باشد بنا داريم آيات مربوط به خمس را در قرآن مطرح كنيم، خصوصاً با اين هجمه شديدى كه اين روزها عليه شيعه می‌‌شود نسبت به مسئله خمس جزوه‌‌هایى را اين وهابيون از خدا و از قرآن بى خبر اينها منتشر كردند در ايام حج بين زائرين ايرانى و شيعه‌‌ها هم توزيع كردند و يكى از حرفهايشان اين است كه در كجاى قرآن آمده است كه شما از ربح تجارت تان بايد خمس بدهيد چنين چيزى در قرآن وجود ندارد.

إن شاء الله ما حالا اينطور شروع می‌‌كنيم تا بعد آيات بعدى را معين كنيم، ما نه به ترتيب سوره و نه به ترتيب ابواب فقهى حالا يك اولويتى كه در ذهن خودمان هست طبق همان اولويت پيش می‌‌رويم. ممكن است بعضى از اين آيات مربوط به زنان را هرچه آيه در قرآن مربوط به زن هست از نكاح با او، طلاق او، عده او، حجاب او هرچه كه مربوط به او است مطرح بكنيم. اين راجع به اينكه ان شاء الله از چه آيه‌‌اى ما بخواهيم شروع بكنيم.

نکته سوم: فائده بحث آیات الاحکام

يك نكته اى من عرض كنم و آن اين است كه در ذهن بعضى می‌‌آيد كه اصلاً بحث از آيات الاحكام چه فايده‌‌اى دارد؟ اگر ما روايات را ضميمه نكنيم ادله ديگر را ضميمه نكنيم بحث از آيات الاحكام به خودى خود چه فايده‌‌اى دارد؟ خصوصاً با توجه به اينكه در آن روايت معروفه كه امام باقر (ع) به قتادٌ فرموده كه اين روايت در جلد 18 وسائل صفحه 136 ابواب صفات قاضى باب 13، حديث 25 آمده است:

 دخل قتادة بن دعامه على ابى جعفر فقال حضرت به او فرمود يا قتادة انت فقيه اهل البصره، فقال هكذا يزعمون مردم اينطور فكر می‌‌كنند كه من فقيه هستم فقال ابو جعفر(ع) بلغنى انك تفسر القرآن، به من گفتند تو قرآن تفسير می‌‌كنى؟ فقال له قتادة نعم، حضرت فرمود ويهك يا قتادة ان كنت انما فسرت القرآن من تلقاء نفسك اگر قرآن را به رأى خودت تفسير كنى فقد هلكت و اهلكت هم خودت هلاك شدى و هم ديگران را هلاك كردى و ان كنت قد فسرته من الرجال اگر از همين علماى خودتان باز بخواهيد بگيريد از بزرگان خودتان بخواهى اظهار نظر بكنى و نظر آنها را بياورى باز هم فقد هلكت و اهلكت ويهك يا قتادة انمإ؛ ّّ يعرف القرآن من خوطب به اين اشكال را چگونه ما بايد جواب بدهيم.

عرض كردم خلاصه اين اشكال اين است كه برخى اصلاً خيلى روشن هم عرض كنم برخى از فقهاى كه بحث از آيات الاحكام را مستقلاً ذكر نمی‌‌كنند يكى از ادله شان همين است می‌‌گويند ما از آيه نمی‌‌توانيم حكم نهايى را استفاده كنيم بايد ببينيم مقيدى دارد، مخصصى دارد تقيدى در روايات دارد يا ندارد، لذا تا روايات ضميمه نشود نمی‌‌شود حكم را استفاده اگر هم بخواهيم روايات را ضميمه بكنيم خود همان فقه می‌‌شود ديگر چه نيازى است كه ما بحث آيات الاحكام را جدا ذكر بكنيم، اين نكته چند جواب دارد.

اولين جواب اين است كه بحث از آيات الاحكام هم شبيه بحث از قواعد فقهيه است و شبيه بحث از قواعد اصوليه، مگر يك اصولى به مجرد اينكه قاعده اصولى را استنباط كرد می‌‌تواند بلا فاصله حكم را صادر بكند مگر يك فقيه در قاعده فقهى به مجرد اينكه يك قاعده‌‌اى را آمد بحث كرد، حالا آمد بحث كرد ما جعل عليكم فى الدين من حرج منافات ندارد كه بعداً يك دليلى و يك روايت معتبرى بيايد تخصيص بزند بگويد ما جعل الا در اين موارد، ما در بحث از آيات الاحكام هم همين روش را داريم، می‌‌خواهيم بگويم ما باشيم و آيه، آيه ازش چه استفاده می‌‌شود؟

به فقه كه می‌‌رسيم به اعتماد به روايات خيلى در آيه و قرائن آيه و قبل و بعد آيه اصلاً خيلى توجهى نمی‌‌كنيم بالاخره بايد يك جاى بحث از اين آيات الاحكام كه اگر ما باشيم و اين آيات شريفه قرآن ببينيم چه ازش استفاده می‌‌شود و چه بسا اين ثمره‌‌اش در اين است اگر بعداً روايت مخالف و معارضى نبود بر طبق همان عمل می‌‌كنيم، اگر بود بر طبق روايت عمل می‌‌كنيم اين اولاً. ثانياً آنچه كه در اين روايت قتادة است اين آيا ما را باز می‌‌دارد از اينكه به طور كلى به آيات الاحكام مراجعه كنيم؟

خود اخباریین كه آمدند گفتند ظاهر قرآن حجيت ندارد، نتوانستند در آيات الاحكام اين ادعاى خودشان را پياده كنند، آمدند استثناء كردند، گفتند در آيات الاحكام ظاهرش حجيت دارد، حالا با قطع نظر از اين كلام اخبارى‌‌ها الان ما باشيم و اين روايت معتبر روايت زيد شحام است امام می‌‌فرمايد تو حق ندارى بر طبق قرآن فتوى بدهيد انما يعرف القرآن من خوطب به آيا اين ما را باز می‌‌دارد از اين كه ما از آيه چنين حكمى را استفاده بكنيم؟ حالا من اين مثال را عرض بكنم مثل اينكه وقت گذشته، باشد براى فردا.