قبل از ورود به بررسی اقوال، بیان این مطلب لازم است که از آنجا که در معاطات یک تقسیم از حیث قصد متعاطیین و تقسیم دوم از حیث نتیجه معاطات است، در تقسیم اول می‌گوید «متعاطیین قد یقصدان الاباحة و قد یقصدان التملیک»؛ دو نفر که با هم معاطات انجام می‌دهند گاهی طرفین قصد اباحه می‌کنند و گاهی قصد تملیک می‌کنند. و در تقسیم دوم این دو قولی است که مشهور بین فقها است که قدما قایل بودند معاطات مفید اباحه است و متأخّرین قائل هستند که معاطات مفید ملکیت است. اکنون سؤال این است که آیا این نزاع که «آیا در معاطات جمیع شروط بیع معتبر است یا معتبر نیست؟»، فقط در جایی است که متعاطیین قصد تملیک دارند، که در این صورت این نزاع مطرح است، اما در جایی که قصد اباحه دارند دیگر فقهاء نزاع ندارند که آیا در آن شرایط معتبر است یا معتبر نیست؟

یا اینکه این نزاع اختصاص به این ندارد، حتّی در جایی که متعاطیین هم قصد اباحه دارند، آنجا هم نزاع مطرح می‌شود. از عبارت شیخ انصاری(اعلی الله مقامه) استشمام می‌شود (نمی‌گویم استظهار) که محل نزاع در جایی است که متعاطیین قصد تملیک دارند. برای اینکه آنجایی که متعاطیین فقط قصد اباحه دارند، هر یک می‌خواهد مالش را برای دیگری مباح کند، نه اینکه ملک دیگری کند. اینجا عرفاً و شرعاً عنوان بیع را ندارد. وقتی بیع صدق نکرد دیگر مجالی نیست که توهّم شود که آیا شرائط معتبر در بیع، در اینجا باید جاری شود یا نه؟ وقتی گفتیم این بیع نیست، دیگر شرایطش را لازم ندارد. پس در جایی که قصد اباحه است از محل نزاع خارج است.

در این مرحله هیچ تقیه‌ای نبوده که به آنها بگویند شما اهلیّت برای فهم دین ندارید، اهلیّت برای افتا ندارید. اصلا اگر این فتاوای ابوحنیفه را با هم جمع کنند، یک چیزهای خیلی عجیب و غریبی در آن وجود دارد. این روایت ظاهرا از پیامبر(ص) است که فرمودند «الولد للفراش»؛ بچه مال شوهر است. آن وقت یکی از فتاوای خیلی عجیبی که من خودم درک تب فقهی آنها دیدم، اگر میان مردی که در آن نقطه دنیاست با زنی که در این نقطه دنیاست، عقد ازدواج برقرار شود، و لو اینها هرگز همدیگر را ندیده‌اند، اگر بعد از ده سال این زن بچه‌ای به وجود آورد ابوحنیفه می‌گوید این بچه مال آن مرد است. این جزء فتاوای اوست.

واقعا اینها با اسلام چه کردند و چه بلایی سر اسلام آوردند. بالاخره ابوحنیفه خودش گفت ما از پیامبر(ص) پنج حدیث قطعی بیشتر نداریم، بقیه اش را باید خودمان حلّ کنیم و همینطور هم کرد، با تمسک به قیاس اکثر مسائل را حل کرد. الان این نکته از والد راحل(اعلی الله مقامه الشریف) در ذهنم آمد، ایشان یک وقتی می‌فرمودند اگر از من بپرسند که مظلومیّت ائمه(ع) در چه بود؟ من نمی‌گویم مظلومیّت اینها فقط در غصب امامت یا بی احترامی به اینها بوده، بلکه مظلومیت اینها این است که اینها یک زمانی در همین مدینه و مکه هزاران نفر را تربیت کردند، در همه مسائل ده هزار روایت از اینها صادر شد، اما امروز که در مکه و مدینه می‌رویم از یکی از آن روایت‌ها اثری نیست.

می‌فرمودند بقیع را خراب کردند، این برای ما داغ بزرگی است، داغی است که هیچ وقت هم خاموش و سرد نمی‌شود، اما مظلومیت اینها به اینکه این گنبد و بارگاه را خراب کردند نیست، به این است که یک افرادی که صاحب مکه و مدینه بودند، آنجا این همه روات در محضرشان بودند، حتی خود ابوحنیفه جزو شاگردهای امام صادق(ع) است و مالک که گفته بود هیچ چشمی فقیه‌تر از جعفر بن محمد ندیده است و هیچ گوشی نشنیده است و به قلب هیچ کسی قویتر از او در علم خطور نمی‌کند.

اما حالا انسان می‌بیند اثری از اینها نیست. علی ای حال ما باید در روایات این بزرگان  بیشتر غور کنیم. چه اشکالی دارد که برنامه‌ای داشته باشیم و تمام روایات یک کتاب روایی را مطالعه کنیم؟ من شنیده‌ام بعضی از علماء نذر می‌کردند که یک دوره تمام روایات اصول کافی را ببیند. در شرح حال یکی از علماء خواندم که گفته بود من هشت بار بحار الانوار را از اول تا آخر خوانده‌ام. اما ما چه کرده‌ایم؟ یکدوره که هیچ، نیم دوره که هیچ، یک دهم نیم دوره‌اش را هم موفق نشدیم بخوانیم. تصمیم بگیریم واقعا اینها را ببینیم. این روایات معادن و مخازنی است. در روایتی از امام صادق(ع)وارد شده که فرموده‌اند کسانی که دنبال علم می‌روند سه گروه هستند؛ یک گروه علم می‌آموزند برای اینکه علم را برای ستیزه‌جویی و جدل و داد و قال داشته باشد. که خصوصیتش را هم حضرت(ع) ذکر کرده است، که چنین کسانی، دنبال اذیت کردن دیگران هستند، و علمشان را به رخ دیگران بکشند.

اصلاً این سبب می‌شود خداوند دل او را ظرف برای علم قرار دهد. واقعا خیلی عجیب است، مخصوصاً در فتوا، از چیزهایی که به شدت انسان را مورد غضب خدا قرار می‌دهد این است که انسان به چیزی که نمی‌داند فتوا دهد. روایاتش را ببینید. این آدم چه بوی گندی در ملکوت دارد! انسان خیلی کوچکتر از این است که هوس کند همینطور بدون دلیل و روی هوا،  حکم و حدود خدا را کم و زیاد کند و بگوید. چنین افرادی مورد لعن دائمی ملائکه هستند. کسی که یک فتوا به ما لایعلمون بدهد، نمی‌داند هینطوری ندانسته بگوید و آن کسی که مسأله را هم نمی‌داند بگوید، او هم در همین حد است، او هم همین گرفتاری را دارد. علت این که انسان چیزی را ندانسته می‌گوید چیست؟ علتش این است که می‌خواهد خودنمایی کند. می‌خواهد بگوید من مسلّط و بلد هستم.

این گروهی که امام(ع) می‌فرمایند «فصاحب الجهل و المراء موذ ممار»؛ از خصوصیات این افراد که می‌خواهند علم خود را به رخ دیگران بکشانند این است که یک جمعی که پیدا می‌شود، می‌خواهند حرف بزنند. این خیلی عجیب است. البته یک وقت احساس وظیفه می‌کند، می‌گوید من برای اسلام احساس خطر می‌کنم، برای شهرم احساس خطر می‌کنم، برای حوزه باید یک مطلبی را به گوش طلبه‌ها برسانم، آنها وظیفه است. امّا با قطع نظر از این عناوین، یک جمعی از رجال نشسته‌اند، در روایت دارد «متعرض للمقال فی أندیة الرجال»؛ این «رجال»، در مقابل نساء نیست، بلکه بمعنای بزرگان است، یعنی در یک جمعی که آدمهای معتبر و ملایی نشسته‌اند دلش می‌خواهد حرف بزند. از او سؤال نمی‌کنند حرف می‌زند. ما باید گرفتاریها و به اسم امروزی‌ها آسیب‌هایی که متوجه ماست را بشناسیم. یک زمانی به جبهه رفته بودیم، در یک جایی جمعی از روحانیون نشسته بودند، افرادی بودند که مثلا بیست سال درس خارج خوانده بودند، افرادی بودند همان موقع کفایه می‌گفتند، بعضی از طلبه‌ها بودند اصلاً تازه عمامه گذاشته بودند، شاید پنج یا شش سال درس طلبگی خوانده بودند.

در آن جلسه یک نفر مسأله‌ای را از آن افرادی که مقداری ملاتر بود سوال کرد. قبل از آن که او جواب بدهد، آن طلبه تازه وارد، شروع به جواب دادن کرد. یکی دیگر که نشسته بود به او گفت تو با این کارت می‌خواهی بگویی تو اعلم موجودین اینجا هستی؟! راست هم می‌گفت، برداشت اولیه این است. از تو که سوال نکردند. واقعاً خودمان را عادت دهیم که وقتی در یک جمعی نشسته‌ایم، تا از ما سوال نشده جواب ندهیم، حرف نزنیم. اگر در منزل فرزندمان از مادرش سوال می‌کند، ما جوابش را ندهیم. او را هم تربیت کنیم که باید اینگونه باشد. این یک مسأله خیلی مهمی است. بعد می‌فرماید «قد تسربل بالخشوع و التخلی من الورع» ؛ آنوقت کسی که بخواهد علمش را به رخ دیگران بکشاند «فدقّ الله من هذا خیشومه»؛ خداوند نوک بینی او را بر خاک می مالد و زمینش می‌زند. یعنی اگر انسان بخواهد خودش را حفظ کند، نباید این راه را دنبال کند. خداوند ان شا الله همه ما را متخلّق به اخلاق الهی بفرماید. آمین رب العالمین.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.