در جلسه گذشته آیات شریفه ای از قران کریم که بر جایگاه امامت تاکید دارد، مورد بررسی قرار گرفت،  توجه به  آیات «وَكَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا»[1]، «اِتَّقُوا اللّٰهَ‌ وَ كُونُوا مَعَ‌ الصّٰادِقِينَ‌»[2]،  «فَسۡـَٔلُوٓاۡ أَهۡلَ ٱلذِّكۡرِ إِن كُنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ»[3]، « وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُ ۗ وَ ٱلرَّٰسِخُونَ فِی ٱلۡعِلۡمِ»[4]، «نَحْنُ‏ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ»[5] و «وَ أَلَّوِ ٱسۡتَقَٰمُواْ عَلَی ٱلطَّرِيقَةِ لَأَسۡقَيۡنَٰهُم مَّآءً غَدَقًا»[6] و روایاتی که در ذیل این آیات آمده است، جایگاه رفیع امامت به خوبی مشخص است و نشان می‌دهد که این جایگاه نه تنها با سهو بلکه یا اسهاء نیز سازگاری ندارد، لذا باید گفت که همان طور که سهو النبی ممتنع وقوعی است اسهاء النبی هم امتناع وقوعی دارد.

در ادامه روایاتی که دلالت بر سهو النبی دارد را اجمالاً مرور  و بعد اشکالات این روایات را بیان می‌کنیم.

این روایت از نظر مضمون با روایت پیشین همسان است و تأکید بر اصلاح نماز در صورت وقوع سهو و انجام سجده سهو دارد.

در کتاب کافی حدیثی از امام کاظم (علیه السلام) نقل شده است که حسن بن صدقه از امام (علیه السلام) پرسید که آیا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در دو رکعت اول نماز سلام دادند؟ امام (علیه السلام) پاسخ مثبت دادند و سپس حسن بن صدقه پرسید که آیا ممکن است پیامبری که در مقام پیامبری است چنین سهوی مرتکب شود؟ امام (علیه السلام) توضیح دادند که خداوند متعال اراده کرد که از این طریق تفقه و آگاهی را به مردم آموزش دهد تا در صورت وقوع سهو در نماز، چگونگی برخورد با آن را بیاموزند. این عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به قصد تعلیم و آگاهی مردم در مورد احکام سهو بوده است. در سند این روایت، منصور بن عباس وجود دارد که در منابع رجالی تضعیف شده است.

در کتاب تهذیب روایتی نقل شده است که در آن حسین بن سعید از ابن ابی عمیر نقل می‌کند که جمیل از امام صادق (علیه السلام) سوال کرد: اگر مردی نماز چهار رکعتی بخواند و پس از دو رکعت سلام دهد و سپس از جای خود برخیزد و مشغول کار دیگری شود، آیا باید نماز را دوباره بخواند؟ امام صادق (علیه السلام) پاسخ دادند که باید نماز را اعاده کند. سپس جمیل پرسید که مردم (اهل سنت) چه روایت می‌کنند؟ امام (علیه السلام) حدیث ذو الشمالین را نقل کردند و فرمودند: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مکان خود برنخاستند تا نماز را تمام کنند. اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مکان خود بلند می‌شد و به کاری دیگر مشغول می‌شد، در این صورت باید نماز را اعاده می‌کرد. حتی زمانی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مردم پرسیدند که آیا ذو الشمالین درست گفته است یا نه، نماز را ادامه دادند و تمام کردند. در اینجا قصد این است که تأکید کنند که تنها بلند شدن از جای خود و مشغول شدن به کاری دیگر موجب اعاده نماز نمی‌شود. در این زمینه باید به بحث قول و فعل آدمی توجه کرد و بررسی کرد که آیا گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این موقعیت قابل توجیه است یا نه. از لحاظ سندی، این روایت معتبر است.

در کتاب تهذیب روایت دیگری نقل شده است که فضاله از حسین بن عثمان و او از سماعه و سپس از ابی بصیر نقل می‌کند که گفت: من از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم که اگر کسی دو رکعت نماز بخواند و سپس از جای خود بلند شود و به کارهای خود برود، آیا باید نماز را دوباره بخواند؟ امام (علیه السلام) پاسخ دادند که باید نماز را از سر بگیرد. سپس من پرسیدم که چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نمازش را اعاده نکردند زمانی که دو رکعت نماز خواندند و از جای خود بلند شدند؟ امام (علیه السلام) فرمودند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مکان خود بلند نشده بودند و هیئت نماز به هم نخورده بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در همان مکان باقی ماندند و از سر جای خود برنخاستند، لذا نماز را ادامه دادند و اعاده نکردند.

در روایت دیگری که شیخ طوسی در تهذیب نقل کرده است، محمد بن حسن از سهل و او از ابی الجوزا و سپس از حسین بن الوان و عمرو بن خالد و از زید بن علی و آباء او نقل می‌کند که علی (علیه السلام) فرمودند: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز ظهر را پنج رکعت خواند. سپس پس از اتمام نماز، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بلند شدند که بروند و مردم از ایشان پرسیدند: آیا چیزی به نماز افزوده شده است؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: منظورتان چیست؟ مردم گفتند: امروز شما پنج رکعت خواندید، آیا از این پس باید نماز ظهر را پنج رکعت بخوانیم؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پاسخ دادند که نه، سپس به سمت قبله برگشتند و تکبیر گفتند، در حالی که نشسته بودند، و دو سجده سهو انجام دادند که در آن‌ها نه قرائت بود و نه رکوع، سپس سلام دادند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این دو سجده را به عنوان «مرغمتین» یاد کردند، به این معنا که این دو سجده، بینی شیطان را به زمین می‌زند. در برخی از نقل‌ها، سجدتین سهو به همین دلیل «مرغمتین» گفته شده‌اند چون اصلاح‌کننده آنچه از نماز فاسد شده است هستند. سند این روایت معتبر است، اما اضافه شدن یک رکعت در نماز به اتفاق فقها موجب بطلان نماز است. اشکال اصلی این روایت در اعراض فقها از آن است، زیرا در این روایت یک رکعت اضافی آمده است که در آن رکوع اضافی و سجده نیز وجود دارد و سپس با دو سجده سهو این اشکال رفع می‌شود، اما فقها این مسئله را رد کرده‌اند.

اشکال روشن در این روایت این است که پاسخ امام (علیه السلام) ارتباطی به سوال نداشت. سائل از امام پرسیده بود که اگر کسی پنج یا شش رکعت نماز خوانده باشد چه باید کرد، اما امام (علیه السلام) به قضیه دو رکعت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره کردند که هیچ ارتباطی با سوال نداشت. البته معنای پاسخ ممکن است این باشد که همانطور که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سهو کرده و سپس نماز را تمام کرده و مشکلی نداشته است، در اینجا نیز سهو ممکن است در نماز پیش آید و تنها سجده سهو لازم باشد. اگر مقصود امام (علیه السلام) این باشد که اصل صحت نماز باید مورد تأکید قرار گیرد، در این صورت اشکالی وارد نیست. اما از نظر ظاهری، جواب امام (علیه السلام) با سوال هیچ ارتباطی ندارد.

این روایت همان مضمون روایات قبلی را تکرار می‌کند. در روایتی که سعد بن عبدالله از احمد بن محمد و او از حسین و سپس از فضاله و سیف بن عمیره نقل می‌کند، از ابی بکر حضرمی آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در نماز سهو کرد و در دو رکعت اول سلام داد. سپس حدیث ذو الشمالین ذکر شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برخاستند و دو رکعت دیگر به نماز افزودند. این روایت همان مضمون روایات قبلی را تکرار می‌کند.

نکته دیگری که در این روایت می‌توان به آن اشاره کرد، عبارت «فانصرف فی رکعتین» است که به نظر می‌رسد منظور این است که شخص پس از سهو، از مکان خود برخاسته و به کار دیگری مشغول شود. این سوال مطرح می‌شود که چگونه می‌تواند دوباره نماز را ادامه دهد. از این جهت می‌توان گفت که علاوه بر ضعف سندی، این روایت نیز ضعف دلالی دارد و مورد اعراض قرار گرفته است.

در روایت نقل‌شده از تمیم بن عبدالله بن تمیم قرشی در کتاب عیون، آمده است که امام رضا (علیه السلام) در پاسخ تاد«آنها دروغ می‌گویند، زیرا تنها خداست که از سهو مصون است» در این روایت، تمیم بن عبدالله بن تمیم تضعیف شده است.

این روایات مربوط به سهو که مرور اجمالی بر آنها داشتیم، شامل چند نکته اساسی است که باید بیان شود.

 نخست اینکه برخی از این روایات از نظر سندی دچار اشکال هستند و برخی دیگر از لحاظ دلالت مشکل دارند. مشکلات دلالتی یا به دلیل مخالفت با اجماع فقهاست که موجب اعراض آنان شده، یا به دلیل مفهومی است که نمی‌توان به آن پایبند بود. به‌عنوان نمونه، در یکی از این روایات ذکر شده که صورت نماز به هم خورده و فرد از نماز خود انصراف پیدا کرده و به کار دیگری مشغول شده است. اطلاق روایت حتی شامل مواردی می‌شود که نماز به‌طور کامل مختل شده باشد، اما همچنان حکم به ادامه نماز و اتمام آن داده شده است. این موضوع از نظر فقهی قابل پذیرش نیست. بنابراین، این روایات چه از جهت دلالت و چه به دلیل اعراض فقها یا عدم امکان التزام به مفاد آنها، نمی‌توانند برای فقیه حجت محسوب شوند.

[19] ‏بخاری، محمد بن اسماعیل، «صحیح بخاری»، ج 1، ص 103.

منابع
‏‫علاوه بر قرآن.
‏‫ابن‌بابویه، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تهران، جهان، بی‌تا.
‏‫بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانية بإضافة ترقيم ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي)، 1422.
‏‫طوسی، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، بی‌جا، 1365.
‏‫کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (اسلامیه)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363.