بنابراین، اشکال صاحب جواهر در سند روایت، با توجه به مجموع این قرائن، قابل اعتنا نخواهد بود و وثاقت محمد بن اسماعیل بندقی نیشابوری و صحت سند روایت، محرز است.

روایات مورد تمسک برای اثبات مضایقه، تعداد قابل توجهی دارد. مرحوم صاحب جواهر، رحمه‌الله علیه، در مقام نقل این روایات، بیش از هجده روایت را ذکر کرده‌اند. در ادامه، به برخی دیگر از این روایات نیز خواهیم پرداخت. با این حال، اگر مناقشاتی که بر این روایات وارد شده پذیرفته نشود، در نهایت، مسئله‌ی تعارض دو طایفه‌ی روایات مطرح خواهد شد. یکی طایفه‌ای که تعدادشان بسیار است و بر مواسعه دلالت دارند، و دیگری طایفه‌ای که بر مضایقه دلالت می‌کنند.در این مرحله، باید با دقت قواعد تعارض را بررسی کرد تا روشن شود کدام دسته از روایات بر دیگری ترجیح خواهد داشت.

بنابراین مفاد روایت دلالت بر این دارد که اگر شخصی پس از گذشت وقت نماز ظهر متوجه فراموشی خود شود و همچنان وقت برای نماز مغرب باقی باشد، باید در صورت امکان، بلافاصله نماز ظهر را اقامه کند. این همان معنای فوریت در قضاء است.

بنابراین مطابق فرمایش شیخ، در این روایت مراد این است که اگر پیش از آنکه وقت فضیلت نماز مغرب سپری شود، نماز ظهر را اقامه کند. بنابراین، تقدیم نماز فائته، واجب تعیینی نخواهد بود، بلکه باید توجه داشت که وقت فضیلت نماز مغرب چه زمانی به پایان می‌رسد؛ اگر با خواندن نماز ظهر، وقت فضیلت مغرب فوت نمی‌شود، ابتدا نماز ظهر اقامه می‌شود، وگرنه باید رعایت وقت فضیلت مغرب شود.

در این مقام، اشکالی که به مرحوم شیخ وارد می شود این است که در صحیحه زراره، قرینه‌ی روشنی بر حمل روایت بر وقت فضیلت وجود داشت؛ نظیر عبارت « و إن کنت ذکرت أنک لم تصلی العصر حتی دخلت المغرب و لم تخف فوتها» که شیخ از آن بهره گرفت. اما در صحیحه صفوان، آیا می‌توان از تعبیر «قبل أن یفوته المغرب» همان قرینه را برداشت کرد؟ گرچه مشابهتی هست، ولی ظهور آن چندان روشن نیست. به ویژه آنکه در صحیحه زراره، تعابیر دیگری نیز وجود داشت که صراحت بیشتری در وقت فضیلت داشت. به هر حال، حمل این روایت بر وقت فضیلت، بسیار بعید از ظاهر روایت به نظر می‌رسد.

صاحب جواهر در ادامه می‌افزایند: تردید در پاسخ امام علیه‌السلام نشان‌دهنده‌ی آن است که مراد از فوت مغرب، فوت وقت فضیلت نماز مغرب است. بنابراین، حکم به وجوب تعیینی تقدیم نماز فائته یا حاضره در این روایت اثبات نمی‌شود. این توجیه اگرچه از نظر فقهی ممکن است، اما همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، بسیار خلاف ظاهر روایت است.

در این روایت درباره‌ی مردی سؤال می‌شود که نماز ظهر را فراموش کرده تا اینکه وقت نماز عصر داخل شده است. امام (علیه‌السلام) می‌فرمایند: ابتدا باید نماز ظهر را اقامه کند. تا اینجا مضمون روایت، مؤید قول قائلان به مضایقه است. سپس امام می‌فرمایند: در تمام نمازهای فراموش‌شده باید ترتیب رعایت شود و ابتدا نمازی که پیش‌تر فوت شده، خوانده شود. با این حال، در روایت استثنایی ذکر شده است که اگر خوف آن باشد که با پرداختن به نماز فراموش شده، وقت نماز حاضر فوت شود، باید ابتدا نماز حاضر را اقامه کند. بنابراین، ابتدا مورد خاصی را که نماز ظهر فوت شده بود و وقت عصر داخل شده بود، بیان می‌کند و سپس یک قاعده کلی وضع می‌نماید که نمازهای فوت‌شده به ترتیب خوانده می‌شوند، مگر در صورتی که خوف فوت وقت حاضر وجود داشته باشد.

مرحوم شیخ در پایان تأکید می‌کند که ما قائل به تعدد اوقات نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء نیستیم و این مبنا را نمی‌پذیریم.

خبر أبي بصير المضمر المطعون في سنده و دلالته للتعبير فيه بلفظ الخبر، إذ لم يقصد بوقت العصر في سؤاله أول وقتها و هو بعد مضي أربع ركعات من الزوال و تأخر وقتها كما هو ظاهر، بل وقت فضيلتها هو مؤكد لما سبق، فيكون المراد حينئذ بقوله: «و كذلك الصلوات» الغير المشتركة في الوقت، بمعنى يبدأ بها إلا أن يخاف فوت وقت فضيلة الحاضرة، فلا يكون دالا على مطلوب الخصم، إذ المقصود حينئذ التشبيه في الجملة، و احتمال جعل قوله: «تبدأ» ثانيا حكما لجميع ما تقدم حتى بالنسبة إلى الظهرين و يراد بالصلوات فيه حينئذ الأعم مما سبق و من الحاضرتين المشتركتين في وقت كالعشاءين، فيتعين حينئذ إرادة وقت الاجزاء من قوله فيه: «يخرج وقت الصلاة» بعيد جدا، بل يمكن القطع بعدمه. [6]

 ایشان می‌فرماید: تعبیر «یبدأ» که در روایت آمده، خبری است و ظهور در وجوب ندارد؛ این مبنا در کلمات فقهایی همچون مرحوم نراقی نیز آمده است. وی تصریح کرده که جمله خبریه در مقام انشاء، ظهور در وجوب ندارد و صاحب جواهر نیز در مواردی در «جواهر» به این مبنا تمایل نشان داده است.

صاحب جواهر در نکته دیگری می فرماید: مقصود از «دخل وقت العصر» آن نیست که چهار رکعت از زوال گذشته باشد و بعد از آن وقت عصر آغاز شده باشد، بلکه مراد، دخول وقت فضیلت عصر است. مرحوم شیخ نیز در این مطلب با وی هم نظر است.

وی همچنین می‌افزاید: اگر کسی بخواهد استظهار کند که عبارت «تبدأ بالصلوات» ناظر به تمام نمازهای قبلی، حتی ظهرین و عشائین است و بخواهد از لفظ «الصلوات» عموم نسبت به همه نمازها (اعم از فوت‌شده‌ها و حاضرین با وقت مشترک) استفاده کند، نتیجه آن خواهد بود که باید از جمله «یخرج وقت الصلاة» نیز اراده وقت اجزاء کرد. ولی این بسیار بعید است، بلکه می‌توان به قطع گفت که چنین اراده‌ای از روایت ممکن نیست.

صاحب جواهر می‌فرماید: این احتمال که بگوییم تعبیر «تبدأ بالتی نسیت» شامل جمیع نمازهای مذکور در روایت، حتی نسبت به ظهرین و عشائین باشد و نیز قید «إلا أن تخاف أن یخرج وقت الصلاة» را بر وقت اجزاء حمل کنیم، بسیار بعید است، بلکه می‌توان به نحو قطع به عدم آن حکم کرد. ولی این سوال پیش می‌آید که این قطع از کجا ناشی شده است؟ در حالی که انصافاً ظاهر روایت در همان معنای وقت اجزاء است و هیچ قرینه‌ای بر حمل آن به وقت فضیلت وجود ندارد.

بنابراین نسبت به صدر روایت دو فرض قابل تصویر است: یا اینکه وقت عصر را مستقل از وقت ظهر بدانیم؛ یعنی قائل به تعدد وقت ظهر و عصر شویم که این مبنا مطابق مبنای عامه خواهد بود و حمل آن بر تقیه لازم می‌آید. و یا اینکه حمل بر وقت فضیلت کنیم که با مبنای امامیه سازگار است؛ ولی در این صورت، قید «إلا أن تخاف أن یخرج وقت الصلاة» در ذیل روایت اجنبی از صدر روایت خواهد شد. بنابراین، صدر روایت ناظر به سؤال سائل و حالت خاصی است.

[6] ‏صاحب جواهر، جواهر الکلام (ط. القدیمة)، ج 13، ص 97.

منابع
انصاری، مرتضی بن محمدامین، رسائل فقهیة (انصاری)، ۱ ج، قم - ایران، مجمع الفکر الإسلامي، 1414.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم - ایران، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، 1416.
صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام (ط. القدیمة)، بیروت، دار إحياء التراث العربي، بی‌تا.