می‌شود این نگرانی را رهبر معظم انقلاب نیز امروز دارند. واقعاً اکنون هم یک جمع قلیل و کم‌اهمیتی به ترویج این فکر مشغولند؛ هرچند بدنهٔ اصلی حوزه با فکر امام و رهبری و اندیشه‌های امام و شاگردان امام همراه است.

 من به یاد دارم وقتی امام(رحمة الله علیه) به رحمت خدا رفتند، مرحوم والد ما (رضوان‌الله علیه) در مدرسهٔ فیضیه سخنرانی مهمی ایراد کردند. ایشان آن زمان رئیس شورای مدیریت حوزه بودند و جمعیت انبوهی هم حضور داشت. نکات بسیار مهم و تاریخی‌ای در آن سخنرانی بیان کردند که از جملهٔ آن‌ها این بود که فرمودند: «دشمنان امام که منتظر بودند امام به رحمت خدا برود و خودشان را آماده کردند برای مقابله با امام، بدانند تا ما شاگردان امام هستیم نخواهیم گذاشت آن‌ها به اهداف خودشان برسند؛ همان‌هایی که به‌دنبال جدایی دین از سیاست هستند»!

چند سال پیش در تهران به مناسبت یکصدمین سال تأسیس حوزهٔ قم، جلسه‌ای برگزار کردند که در آن جلسه نسبت ناروایی به مرحوم آیت‌الله حائری و مرحوم آیت‌الله بروجردی (رضوان‌الله علیهما) دادند. گفتند این دو مرجع قائل به جدایی دین از سیاست بودند؛ و اکنون، پس از گذشت چهل سال، ما به این نتیجه رسیده‌ایم که حق با آن‌هاست! این سخنان را با صراحت گفتند و در رسانه‌ها هم منعکس شد. رهبر معظم انقلاب با دقت در ابتدای پیام‌شان تصریح می‌فرمایند: آن تدبیر مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری بود که حوزهٔ نوپای قم را تشکیل داد و حفظ کرد. در ادامه، آن حوزه به مرحوم آیت‌الله بروجردی سپرده شد و ایشان نیز قم و حوزهٔ آن را کانون تشیّع در دنیا قرار دادند؛ چرا که آیت‌الله بروجردی در زمان خود دارای مرجعیت مطلق بود. و فرمودند از دل آن حوزه شخصیتی مثل امام خمینی(رحمة الله علیه) طلوع و بروز کرد؛ یعنی کاملاً روشن ساختند که ظهور امام نتیجهٔ آن حرکت و دوراندیشی مرحوم آیت‌الله حائری بود.

 در تأیید همین موضوع، یکی از بزرگان (که به رحمت خدا رفته‌است) نقل می‌کرد: من با پدرم به محضر مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری رفتیم. پدرم به ایشان عرض کرد: چرا شما در مقابل اقدام رضاخان در قضیهٔ کشف حجاب موضع محکمی نمی‌گیرید یا لااقل به عنوان اعتراض به نجف هجرت نمی‌کنید؟ مرحوم حائری فرمودند: «من می‌دانم اگر به نجف بروم، آن‌جا هم مورد احترام بزرگان نجف قرار خواهم گرفت و چه‌بسا وضعم از جهت مرجعیت تقلید هم بهتر از اینجا بشود. اما اگر من بروم، همه‌چیز در ایران از بین خواهد رفت. بنابراین می‌مانم.» ایشان با همین ماندن خود، حوزهٔ قم را حفظ کردند. پس چرا بگوییم مرحوم حائری سیاست نداشت یا کاری به امور سیاسی نداشت؟ یعنی آیا برای ایشان فرق نمی‌کرد که کشف حجاب بشود یا نشود؟ مگر ممکن است یک مؤمن نسبت به چنین کاری بی‌تفاوت باشد، چه برسد به یک مرجع تقلید بزرگ مثل مرحوم آیت‌الله حائری!

 یکی از قسمت‌های مهم این پیام این است که عده‌ای به‌دنبال ترویج مبنای باطل جدایی دین از سیاست هستند که باید فضلای حوزه پاسخ علمی و عالمانه به آن‌ها بدهند. ما نیز در همین مرکز فقهی خود چند سال نظریهٔ مهم امام خمینی(رحمة الله علیه)، یعنی «الاسلام هو الحکومة»، را بحث و بررسی کردیم. من قبلاً هم عرض کردم که «الاسلام هو الحکومة» به مراتب قوی‌تر از نظریهٔ ولایت‌فقیه ایشان است. ولایت‌فقیه را ممکن است کسی بعداً بگوید یک بحث اجتهادی است و در مباحث اجتهادی اختلاف نظر هست؛ یکی قائل به ولایت مطلقه‌ فقیه است و یکی نیست.

اما ما گفتیم اساس این انقلاب بر این است که امام می‌گوید خداوند تبارک و تعالی انبیا را برای حکومت فرستاده و دین را برای حکومت فرستاده؛ اصلاً انبیا را فرستاده که خودشان (یا جانشینان منصوب از طرف خود) حکومت کنند. غیر از حکومت خدا و کسانی که از طرف خدا مأذون هستند، شخص دیگری حق حکومت ندارد! امام خمینی این مطلب را در کتاب البیع خود مطرح کردند. ما نیز با بررسی‌های قرآنی دیدیم چه‌قدر آیات قرآنی بر این مدعای امام دلالت دارد. در کتاب «آیات حکومت در قرآن» که به‌تازگی منتشر شده، این آیات را آورده‌ایم. واقعاً محال است کسی آن آیات را ملاحظه کند و بعد بگوید اسلام کاری به سیاست ندارد.

خود همین آیۀ «لقد أرسلنا رسلنا بالبینات...» را نگاه کنید؛ چه سیاستی بالاتر از اجرای قسط و عدالت؟ اجرای قسط در همهٔ شؤون بشر – بین حاکم و مردم، روابط اقتصادی، روابط اخلاقی، روابط خانوادگی و روابط بین‌الملل – مطرح است. «قسط» عنوانی است که فقط به مسائل مالی اختصاص ندارد بلکه همهٔ امور، حتی برخورد میان دو نفر را شامل می‌شود. این، عین سیاست است؛ مگر سیاست غیر از این است که مردم به عدالت برخیزند؟ «لیقوم الناس بالقسط» یعنی حاکم باید خدا باشد یا کسی که از طرف خدا اذن حکومت دارد؛ غیر از خالق، هیچ‌کس حق حکومت بر انسان‌ها را ندارد. این «بلاغ مبین» برای رسیدن به تمدن اسلامی است؛ و ریشهٔ تمدن اسلامی هم در همین آیه و نظایر آن در قرآن کریم نهفته است. این مهم‌ترین بخش فرمایشات ایشان است.

تعبیراتی که عرض کردم – «فقه تمدن‌ساز» و «فلسفه تمدن‌ساز» – نکتهٔ جدید دیگری بود که در این پیام آمد و تا به حال سابقه نداشت. این‌که امروز متفکران حوزه، هم فقها و هم فلاسفه، برای این طرح عظیم تمدن اسلامی باید همفکری و ایده‌پردازی کنند. یعنی با فقه تنها نمی‌شود چنین طرحی ارائه کرد؛ با فلسفهٔ تنها هم نمی‌شود؛ با دانشگاه تنها هم نمی‌شود؛ با علوم انسانیِ تنها هم نمی‌شود؛ و با جامعه‌شناسی و روان‌شناسی غربی هم نمی‌شود طرح تمدنی داد. با فلسفهٔ غربی هم نمی‌توان چنین طرحی ریخت. باید نقاط مثبت همهٔ این‌ها را بگیریم و همه را کنار هم بگذاریم و این طرح را طراحی کنیم و این برنامه را برای آینده تدوین نماییم.

بنده به‌اجمال گزارشی ارائه دادم و برخی از نکات مهم این پیام را عرض کردم. این پیام حاوی مطالب بسیاری است. اولاً توصیه می‌کنم آقایان طلاب آن را مباحثه کنند. روزی که برای همین همایش به قم رفته بودیم، یکی از مسئولین دفتر مقام معظم رهبری به من فرمودند سه هفته ایشان همهٔ کارهایشان را تعطیل کردند تا این پیام را بنویسند. پیداست که با مطالعه و تجربیات هشتادساله و با آن اخلاص و تقوا این پیام را نگاشتند.

ایشان که دیگر دنبال مقام و منصب دنیوی نیستند. چقدر این نکته زیباست که فرمودند: «با اخلاق به میدان بیایید؛ طلاب و حوزه‌ها دنبال مال و نام و مقام نباشید.» همچنین طلاب را به تهذیب نفس و اخلاص و تقوا توصیه کردند. و از توصیه‌های مهم دیگر ایشان ارتباط با مردم است. واقعاً در این چهل‌وچند سال، به‌خاطر عوامل مختلف – که مهم‌ترینشان منافقین بودند و هدفشان این بود که بین روحانیت و مردم جدایی بیندازند و تا حدی هم با ترورها در این کار موفق شدند – معظم‌له تأکید فرمودند که روحانیت با مردم ارتباط داشته باشد.

آخرین نکتهٔ جالب و برجسته در این پیام، تأکید ایشان بر این بود که «امروز باید کیفیت تعلیم عوض شود.» یعنی طلبه باید طوری تربیت شود که قدرت اقناع مخاطب را داشته باشد؛ باید با شیوه‌های مناظره و گفتگو آشنا باشد؛ باید نوع تعامل با افکار عمومی، رسانه‌ها و فضای مجازی را بداند؛ طلبه باید انضباط در مواجهه با عناصر مخالف را یاد بگیرد و در این زمینه تمرین و ممارست کند. به نظر بنده این مطلب بسیار مهمی است؛ یعنی نباید صرفاً به همین درس‌های متعارف خود اکتفا کنیم، بلکه باید دید دغدغهٔ فکری جامعه و نسل جوان چیست.

نکته‌ای هم که کاملاً به‌حق است، این بود که فرمودند امروز فرآورده‌های تبلیغی حوزه با آن‌چه جوان‌ها و مردم نیاز دارند متناسب نیست. این انتقادی بود که ایشان مطرح کردند. چنین سخنی را کسی می‌تواند بگوید که اطلاع اجمالی از همهٔ این نوشته‌ها و گفته‌ها داشته باشد. ایشان می‌فرمایند اینها نتوانسته‌اند توقعات و انتظارات نسل امروز را پاسخ بدهند. باید پیگیری کنیم که توقعات نسل امروز و جوان‌ها چیست و چه روشی باید پیدا کنیم تا این شبهات درونی آن‌ها را حل کنیم.

و باز فرمودند اکثر جوان‌های ما وفادار به دین و دیانت هستند؛ مبادا چنین تلقی شود که امروز اکثر جوان‌ها با دین زاویه پیدا کرده‌اند. این واقعاً سخن حقی است. بله، ممکن است یک عده‌ای گاهی به‌خاطر مشکلات اقتصادی، همه‌چیز (حتی شب و روز) را انکار کنند؛ معلوم است که دینشان از ابتدا عاریه‌ای بوده‌است. جمع قلیلی این‌طور هستند، اما این‌که امروز وضعیت این‌گونه باشد صحیح نیست.

سپس ایشان بشارت دادند که امروز در طول تاریخ شیعه و در طول تاریخ اسلام، وضعیتی با این عزت و عظمت که اکنون شیعه در دنیا دارد نداشته‌ایم. این امر وظیفهٔ ما را سنگین‌تر می‌کند و ما را به کار و راه‌مان امیدوار می‌سازد. طلبه نگوید «من چرا درس می‌خوانم؟» امروز دنیا تشنهٔ حقایق تشیع و حقایق اسلام است؛ حقایق اسلام را فرا بگیر و منتقل کن تا حامل «بلاغ مبین» شوی. چنین امیدآفرینی و نکاتی را معظم‌له بیان فرمودند.

به هر صورت، انتظار ما از مسئولین حوزه این است که این پیام را به چند جلسه و نشست ختم نکنند. و از این مسئولین چنین انتظاری می‌رود که ان‌شاءالله به‌صورت جدی پیگیری خواهند کرد. اما افزون بر آن، لازم است اساتید حوزه این پیام را در دروس خود مطرح کنند، طلاب آن را به دقت مورد بررسی قرار دهند و درباره‌اش گفتگو کنند تا عملیاتی شود؛ بخش‌های مختلف پیام تبیین گردد و کیفیت اجرای آن روشن شود.

بنده می‌خواهم تعبیری عرض کنم؛ همان‌طور که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری با حضور خود در سال ۱۳۰۱ یک تأسیس جدید در حوزه‌های علمیه به‌وجود آورد، این پیام نیز آغاز رشدی جدید در حوزه‌های علمیه است. و خدمتی که این پیام به حوزه‌های علمیه خواهد کرد – اگر به‌درستی به آن عمل شود – کمتر از خدمت آن دورهٔ مرحوم حاج شیخ نخواهد بود.

 ما خداوند متعال را شاکریم. ان‌شاءالله خداوند وجود شریف مقام معظم رهبری را مستدام بدارد، حوزه‌های علمیهٔ ما و مراجع بزرگوار و اساتید عالی‌قدر را حفظ کند و به همهٔ ما توفیق دهد که پیام اسلام را آن‌گونه که مورد رضای حضرت حق (جلّ‌وعلا) است و آن‌چنان که حجت خدا، حضرت ولی‌عصر (ارواحنا فداه)، از همهٔ ما سربازانش انتظار دارند، به بهترین وجه درک کرده و به آن عمل نماییم.