بررسی آیه‌ی 33 سوره‌ی نور در مورد نکاح

معنای استعفاف

بعضی از مفسّرین معنای آیه شریفه را عمدتاً روی همین استعفاف عن الزنا آورده‌اند؛ مرحوم علاّمه در المیزان فرموده: الأمر بالتعفف لمن لا یقدر علی النکاح والتحرّز عن الوقوع فی الزنا . استعفاف و عفت که در فارسی به پاکدامنی معنا می‌شود، یک مقداری دائره‌اش از این‌که اینها فرموده‌اند وسیع‌تر است. «ولیستعفف» مراد استعفاف از خصوص از زنا نیست؛ هرچند که یک فرد بسیار بارز و مصداق روشنش همین است؛ اما می‌شود دایره را مقداری وسیع‌تر کرد و گفت اینها از آنچه که حرام است، خودداری کنند.

 نظر به زن اجنبیه هم حرام است. شاید و احتمال قوی هم هست که در این آیه شریفه خداوند می‌خواهد بفرماید کسی که قدرت بر نکاح ندارد، باید به طور کلّ استعفاف را پیشه خودش قرار دهد؛ یعنی نه زنا کند، نه به زن اجنبیه نگاه کند، و نه با زن اجنبی به قصد التذاذ صحبت کند؛ وخلاصه هر آنچه که در رابطه با زن اجنبیه بر او حرام است، آنها را ترک کند. شخص باید از کلیه تمتّعات حرام استعفاف داشته باشد. بنابراین، اگر بخواهیم استعفاف را دقیق معنا کنیم، باید بگوییم یعنی یطلب الانسان من نفسه العفاف انسان از خودش عفت و پاکی را طلب کند؛ پاکی در چشم، پاکی در دست، پاکی در امور دیگر؛ یک معنای عام و وسیعی دارد. این نکته‌ی اوّل.

نکته‌ی دوم این است که آیا در معنای استعفاف، «قمع الشهوة» نیز اشراب شده است؟ یعنی کسی که پول ندارد برود ازدواج کند، باید شهوت خودش را نابود و قمع کند؛یا اینکه نه، «قمع الشهوة» به صورت طبیعی امکان ندارد؛ انسان به صورت طبیعی نمی‌تواند شهوت خودش را از بین ببرد؛ بلکه، باید آن را کنترل کند؟ در بعضی از تفاسیر، این تعبیر آمده است که شخص شهوت خودش را قمع کند؛ اما کجای معنای استعفاف این است؟ استعفاف به این معنا نیست که شخص حتی در درون خودش میل به زن نداشته باشد!

 اسلام به این معنا امر نکرده است. و ما هرچه به کتب لغوی مراجعه کردیم، چنین چیزی را ندیدیم. معنای استعفاف سرکوب کردن شهوت نیست؛ بلکه کنترل کردن آن است. معنای استعفاف این است که انسان در عین این که نیاز به زن دارد و احساس نیاز می‌کند، نفس خودش را از حرام کنترل کند. در روایات هم وارد شده است. مرحوم حاجی نوری در صفحه‌ی 507 از جلد 7 مستدرک507 آورده‌ است: معشر الشبّان من استطاع منکم البائة فلیتزوّج به جوان‌ها می‌فرماید کسی که قدرت بر ازدواج دارد، ازدواج کند ومن یلم یستطیع فعلیه بالصوم فإنّه له وجاء اگر کسی قدرت ندارد، روزه بگیرد؛ روزه آن نیاز را خشک می‌کند. «وجاء» به معنای کنترل و خشک کردن است.

 پیامبر(ص) در این روایت به جوان‌ها توصیه می‌کند: که اگر کسی الآن قدرت و پول ندارد که ازدواج کند، یک مقدار از خودش مراقبت کند و روزه بگیرد. اما آیا این معنای استعفاف است؟ یعنی اگر کسی روزه نگرفت، نیاز هم داشت؛ اما چشمش را از حرام بست، استعفاف ندارد؟ روشن است که استعفاف دارد. پس، روشن می‌شود که در استعفاف، «قمع الشهوة» وجود ندارد؛ و بلکه استعفاف کفّ از حرام است. در روایات هم داریم که من یستعفف یعفه الله اگر کسی دنبال استعفاف هم باشد، خدا او را عفیف قرار می‌دهد؛ یعنی اگر انسان واقعاً از نفس خودش طلب پاکی کند؛ و دنبال این باشد که خودش را عفیف قرار بدهد، خدا نیز این وعده را داده است که او را عفیف قرار می‌دهد.

استفاده‌ی وجوب از «ولیستعفف»

ظهور آیه شریفه در این است؛ مگر این که انسان یک حدیث، قرینه یا آیه‌ی دیگری را بر خلاف ظاهر آیه شریفه پیدا کند. «ولیستعفف» در مقام بیان یک حکم شرعی مولوی وجوبی است؛ اگر کسی بگوید احتمال نمی‌دهید که اینجا این حکم، یک حکم ارشادی باشد؛ یعنی خداوند می‌خواهد بفرماید کسی که تمکّن از نکاح ندارد، راهنمایی‌اش می‌کنیم به اینکه استعفاف را پیشه خودش کند؟ مکرّر عرض کردیم که برای حکم ارشادی قرینه لازم داریم؛ و اینجا چنین قرینه‌ای وجود ندارد.

 خداوند به عنوان مولای همه و شارع می‌فرماید کسی که قدرت بر نکاح ندارد، استعفاف بر او واجب است. در «الذین لا یجدون نکاحاً»، نوعاً «لا یجدون» را به «لا یتمکّنون من النکاح» معنا کرده‌اند. در قرآن هم مواردی آمده که «لا یجدوا» به معنای «لا یقدر» استعمال شده است؛ مثل «فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین» کسی که نمی‌تواند کاری ر که ما الآن گفتیم، انجام بدهد و قدرت ندارد، دو ماه روزه بگیرد. یا در آیه شریفه «فمن لم یجد ماءاً فتیمّموا» خیلی از فقها گفته‌اند که به معنای عدم تمکّن است. عدم تمکن، گاه به این است که اصلاً آبی ندارد؛ یک وقت هم به این است که آب هست، اما مریض بوده و نمی‌تواند با آب وضو بگیرد.

معنای نکاح در آیه

احتمال دوم این است که کثیری از مفسرین گفته‌اند مراد از نکاح، یعنی «ما ینکح به» کسی که با او نکاح انجام می‌شود؛ یعنی مهریه، نفقه؛ مثل این که در عرب به «ما یلبس به» لباس می‌گویند؛ حال، «ما ینکح به» را نکاح می‌گویند. پس، «الذین لا یجدون نکاحاً» یعنی «لا یتمکّنون من المهر، لا یتمکّنون من النفقة» و این معنا با آیه قبل هم سازگاری دارد. در آیه قبل دارد «إن یکونوا فقراء یغنیهم الله من فضله» حال در این آیه می‌فرماید کسانی که قدرت بر نکاح ندارند، کسانی که قدرت بر ادای مهر و نفقه را ندارند، اینها استعفاف به خرج دهند، «حتی یغنیهم الله من فضله» تا اینکه خداوند امکاناتی را برای اینها فراهم کند و بتوانند ازدواج کنند. 

بفرمایید فرق این آیه با آیه قبل چه شد؟ اصلاً چه بسا اینها دو آیه متقابل باشند. در آیه قبل می‌گوید «إن یکونوا فقراء یغنیهم الله من فضله» اگر اینها فقیر هستند، ازدواج کنند و بعد الازدواج خدا اینها را از فقر نجات می‌دهد و از فضل خودش بی‌نیاز می‌کند؛ در آیه قبل وعده به یغنیهم الله، بعد التزوج است؛ اما در اینجا می‌فرماید فقیر که قدرت بر دادن مهریه ندارد، استعفاف کند؛ بعد الاستعفاف خدا شما را بی‌نیاز می‌کند؛ بعد از اینکه بی‌نیاز شدید، بروید ازدواج کنید. 

چطور می‌توانیم بین این دو معنا جمع کنیم؟ روایتی در ذیل این آیه شریفه وارد شده است؛ مرحوم کلینی در اصول کافی این روایت را نقل می‌کند؛ عن أبی‌علیّ الأشعری عن بعض أصحابه، عن صفوان بن یحیی عن معاویة بن وهب، عن أبی‌عبدالله(ع) از حضرت سؤال کردند «ولیستعفف الذین لا یجدون نکاحاً حتی یغنیهم الله من فضله» یعنی چه؟

فرمود: یتزوّجوا حتی یغنیهم الله من فضله یعنی استعفاف را به معنای تزویج معنا فرموده‌اند (البته روایت مرسله است)؛ اما در این روایت، استعفاف را به تزویج معنا کردند؛ معنایش این می‌شود که «والیتزوّج الذین لا یجدون نکاحاً» کسی که قدرت بر نکاح ندارد، به خاطر اینکه پول ندارد، تزویج کند.

 پس، اولاً سند روایت مرسله است و قابل اعتماد نیست؛ ثانیاً استعفاف به معنای تزویج معنا ندارد که بیاید؛ ثالثاً شاید حضرت بخواهد بفرمایند اینها استعفاف به خرج بدهند، بعد بالاخره ازدواج کنند تا خدا این را بی‌نیاز کند؛ یعنی اگر کسی استعفاف به خرج داد و باز ازدواج هم نکرد، هیچ وقت این وعده «حتی یغنیهم الله من فضله» وجود ندارد. آن وقت معنای آیه این می‌شود: کسانی که الان قدرت بر نکاح ندارند، اینها استعفاف به خرج دهند بعد ازدواج کنند. هرچند مرحوم فاضل جواد در مسالک استعفاف را به معنای یتزوّج معنا کرده است، اما در روایت، امام نمی‌خواهد استعفاف را به معنای یتزوج معنا کند؛ می‌فرماید «یستعفف» بعد خودشان ازدواج کنند؛ ازدواج که کردند، خدا اینها را از فضلش بی‌نیاز می‌کند؛ آن وقت با آیه قبل معنایش خیلی روشن و خوب می‌شود. در آیه قبل، خطاب به دیگران است؛ طبق بحث مفصّلی که کردیم، امر «انکاح» به دیگران است؛ دیگران بیایند اسباب ازدواج یک دختر و پسر را فراهم کنند؛ بعد که ازدواج کردند، اگر فقیر بودند، خدا اینها را از فضلش بی‌نیاز می‌کند.

بعد در این آیه می‌گوید «الذین لا یجدون نکاحاً» کسانی که قدرت ندارند و کسی هم نمی‌آید به اینها کمک کند، خداوند می‌فرمایند شما اول استعفاف به خرج دهید، خودتان را مراقبت کنید و بعد الاستعفاف تزویج کنید؛ اگر تزویج کردید، خدا شما را از فضلش بی‌نیاز می‌کند. اگر آیه را این‌طور معنا نکنیم، جمع بین آیه اول و دوم مشکل است. 

اما از مرحوم فیض نقل شده است که ـ این در ذهن خود من هم البته آمده بود ـ بگوییم آیه قبل می‌گوید اینها امکانات بدوی دارند، اما از استمرار نکاح خوف دارند که فقیر هستند؛ یعنی بگوییم بین «إن یکونوا فقراء» و « لا یجدون نکاحاً» فرق این است که فقراء یعنی یک چیز مختصری برای اینکه نکاح کنند، دارند؛ فرض کنید فرشی دارد که می‌تواند مهر قرار بدهد، اما قدرت بر استمرار زندگی ندارد؛ اما « لا یجدون نکاحاً» یعنی اصلاً هیچی ندارد و تمکّن از هیچ امری ندارد. حالا در این مطلب یک دقتی بفرمایید؛ انشاءالله جلسه‌ آینده. وصلّی الله علی سیّدنا محمّد وآله الطاهرین.