خلاصه جلسات گذشته

اما از طرف دیگر در سوره مبارکه مائده آیه پنجم می‌‌‌‌‌فرماید: (وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ إِذَآ ءَاتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَٰفِحِینَ )‌در این آیه خداوند می‌‌‌‌ فرماید: حلال شد برای شما زن‌های اهل کتاب؛ یعنی نکاح با یهودیه یا نصرانیه جایز است. بحث‌های مفصلی را تاکنون پیرامون این آیات داشتیم. کلام مرحوم علامه طباطبایی را مفصّل گفتیم؛ کلام فخر رازی را مفصّل گفتیم؛ کلمات مرحوم صاحب جواهر را مفصّل گفتیم. برای این که یادآوری شود؛ چون یک مقداری فاصله شده، در جمع میان این آیات احتمالاتی بیان شد. 

یک احتمال این بود که بگوییم کلمه «مشرکات» شامل اهل کتاب نمی‌‌‌‌‌شود؛ و مرحوم علامه(رض) بر این مطلب اصرار دارند که در قرآن کریم بر یهودی و نصرانی عنوان کافر اطلاق شده است نه مشرک. ایشان می‌‌‌‌‌فرمودند: ممکن است به کسی اسناد شرک یا کفر داده شود، اما این اسناد، غیر از وصف مشرک بودن و کافر بودن است.

به عنوان مثال، در آیه‌ی حجّ، (وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ۚ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعَالَمینَ) ؛ «ومن کفر»، اسناد کفر ممکن است به مسلمانی داده شود؛ اگر مسلمانی تارک الحج شود، تارک الصلاة شود، اسناد کفر به او داده می‌‌‌‌‌شود؛ اما اسناد کفر غیر از این است که بگوییم «انّه کافر»؛ وصف کافر بر او اطلاق نمی‌‌‌‌‌شود. به یهودی و نصرانی به خاطر اینکه می‌‌گویند (وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ) اسناد شرک به اینها داده شود، اما اسناد شرک غیر از این است که بگوییم اینها مشرک هستند.

 مرحوم علامه عمدتاً روی این بیان تکیه داشتند. هم‌چنین آیاتی را از قرآن کریم آوردند بر اینکه بر اهل کتاب عنوان کافر اطلاق می‌‌‌‌شود، نه مشرک. ما از هر دو مطلب مرحوم علامه به فهم قاصرمان جواب دادیم؛ و در هر دو مناقشه کردیم. اما بالاخره کسانی مثل مرحوم علامه اگر بگویند مشرکات شامل زنان اهل کتاب نمی‌‌‌شود، مشکلی در جمع بین آیات ندارند. لیکن طبق نظر ما که کلمه مشرکات شامل اهل کتاب می‌‌‌‌شود، و کثیری از فقها و مفسرین خاصه و عامه نیز همین نظر را دارند، جمع بین این آیات چگونه است؟ در این‌جا دو نظریه مهم وجود دارد. 

یک نظریه این است که بگوییم آیه بقره ناسخ آیه سوره‌ی مائده است. ـ عرض کردم مباحث گذشته را مرور می‌‌‌‌کنیم ـ و بر این نظریه سه روایت داشتیم که از میان آنها دو روایتش معتبره بود و یکی ضعیفه؛ این روایات از ائمه طاهرین(ع) دلالت بر این معنا دارد که آیات (وَلَا تَنکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّىٰ یُؤْمِنَّ) و (وَلَا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوَافِرِ) ناسخ آیه (وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ ) است که می‌‌‌گوید با زنان اهل کتاب می‌‌‌‌توان ازدواج کرد.

نظریه دوم که صاحب جواهر(ره) روی این نظریه خیلی اصرار دارد و حدود هفت دلیل بر آن اقامه کرد، این است که آیه‌ی سوره مائده ناسخ آیه سوره بقره است. مرحوم صاحب جواهر اصرار دارد سوره‌ی مائده آخرین سوره‌ی قرآن است و هیچ آیه‌ای از آیات سوره مائده منسوخ واقع نشده است. ما تمام دلایل ایشان را آوردیم و در همه مناقشه کردیم. نتیجه این است که تا اینجا بر حسب ظوابط باید قائل شویم به اینکه آیه سوره بقره که نهی می‌‌‌‌کند از نکاح با همه مشرکات، چه زن بت پرست، چه یهودیه، چه مسیحیه و چه مجوسیه، ناسخ آیه (وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ ) است که دلالت دارد نکاح با زن یهودیه و مسیحیه جایز است.

حل مشکل تاریخی

 اگر آیه‌ی (وَلَا تَنکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ) ناسخ آیه‌ی (وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ ) باشد، اینها باید همان موقع زن‌ها را رها می‌‌‌‌کردند، اینجا در مقابل این مشکل چه بگوییم؟ در مقابل این مشکل این جواب را ما می‌‌‌‌توانیم ذکر کنیم که اصحاب پیامبر بر ناسخ و منسوخ بودن آیات خیلی اطلاع نداشتند؛ حتی خود خلیفه دوم، اگر در ذهن تان باشد روایت بسیار جالبی را که صاحب وسائل در کتاب الطهاره در ابواب وضو نقل کرده است و آن را خواندیم، این را نمی‌داند. در این روایت، آمده است که حضرت امیر (ع) دید مردی وضو گرفت اما در مسح، بر روی کفش‌هایش مسح کشید، بعد رفت در مسجد و نماز خواند. حضرت رفتند داخل مسجد بر حسب آنچه که در روایت آمده است پشت گردن او را گرفتند و فرمودند تو نماز بدون وضو خواندی! عرض کرد: چطور من نماز بدون وضو خواندم. من وضو گرفتم؟ حضرت فرمود: تو روی کفش‌هایت مسح کشیدی.

او گفت: من از عمر شنیدم که پیامبر بر روی خفین برای وضو مسح می‌‌‌‌کشید. حضرت او را آوردند؛ ظاهرا عمر هم در مسجد حاضر بوده، به عمر فرمودند تو چنین حرفی را زدی؟ عمر گفت: بلی. من خودم دیدم که پیامبر بر روی خفین مسح می‌‌‌‌کشید. حضرت فرمودند: قبل المائدة أو بعدها ؟ این که تو می‌‌‌‌گویی پیامبر برای وضو روی کفش‌ها مسح می‌‌‌‌کشید قبل از نزول آیه وضو در سوره مائده بود یا بعد از آن؟ آیه وضو این است (یَٰٓأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوٓا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَوٰةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا۟ بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ) . عمر گفت: نمی‌‌‌‌دانم. حضرت به او فرمود: کیف تفتی وأنت لا تدری ؟ تو چطور فتوا می‌‌‌‌دهی در حالی که نمی‌‌‌‌دانی؟ 

این را می‌‌‌‌خواهم شاهد بگیرم که اگر طلحه زن یهودیه داشته و یا حذیفه زن نصرانیه داشته، اینها شاید خیلی اطلاع نداشتند به اینکه این آیه منسوخ واقع شده است و به آن نمی‌توان عمل کرد. پس، بر حسب ضوابط و صناعت علمی‌‌‌‌ ما آیه‌ی (وَلَا تَنکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ) ناسخ آیه‌ی (وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا اْلکِتَابَ) است؛ و چند روایت نیز در این مورد داریم. اگر کسی هم بگوید که مرحوم علاّمه با این روایات چه می‌کند؟ عرض کردم مرحوم علاّمه در تفسیر قرآن خبر و احد را معتبر نمی‌‌‌‌دانند؛ و اگر هم گاه بحث روایات را مطرح کرده‌اند، از باب مؤید است؛ وگرنه ایشان در تفسیر آیات قرآن به خبر واحد استدلال نمی‌‌‌‌کنند؛ اما ما معتقد هستیم، و در بحث اصول هم این را مفصل گفتیم که خبر واحد در آیات شریفه اعتبار دارد. بالاخره ما تمام ادله‌ی مرحوم صاحب جواهر را رد کردیم؛ ایشان هم مثل حسن بن ابی یعلی، مثل صدوقین، مثل فیض کاشانی، مثل صاحب مدارک، مثل شهید ثانی، فتوایش این است که ازدواج با یهودیه و مسیحیه حتی ازدواج دائم مانعی ندارد. اما مشهور می‌‌‌‌گویند ازدواج دائم درست نیست ولی ازدواج موقت درست است. ما فقط از دیدگاه آیات قرآن همه ادله صاحب جواهر را رد کردیم.

آیا منظور از نسخ، تخصیص است؟

 و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.