بررسی دلیل دوّم و سوّم مرحوم صاحب جواهر در عدم نسخ سوره مائده

قرینه‌ی اوّل این است که ما نسخ آیه داریم؛ می‌شود آیه‌ای به وسیله‌ی آیه دیگر نسخ شود؛ اما نسخ سوره یعنی چه؟ سوره را اگر بگویند ناسخ است یا منسوخ؛ برای این کلام معنایی نیست مگر به اعتبار خود آیه؛ یعنی بگوییم یک آیه ناسخ است و یک آیه منسوخ است. اساساً کسانی که نسخ در قرآن را قبول دارند، دایره‌ی نسخ در رابطه با خود آیات است؛ این که یک آیه آیه دیگری را نسخ کند. پس، این که به طور کل بگوییم یک سوره ناسخ است یا منسوخ، معنا ندارد. لذا، قرینه‌ی اول ما این است که چون نسخ نسبت به آیه معنا دارد و نسبت به سوره معنا ندارد، نمی‌توانیم بگوییم امیرالمؤمنین می‌خواهد بفرماید تمام سوره‌ی مائده ناسخ است. وقتی حضرت می‌گوید «نسخت ما قبلها» ، یعنی همه‌ی سوره ناسخ است؟ در این سوره، آیات زیادی داریم که نمی‌توانیم بگوییم ناسخ چه چیزی واقع شده است.

 (یا أیها الذین آمنوا أوفوا بالعقود) ناسخ چه آیه‌ای واقع شده است؟ پس، باید مراد امیرالمؤمنین علیه السلام از این نسخ، نسخ آیه‌ای از سوره‌ی مائده باشد و نه مجموع سوره‌ی‌ مائده. علاوه آن که در این روایت آمده است: «کان من آخر ما نزّل علیه سورة المائدة»؛ و خود این قرینه دیگری بر مدّعای ماست که سوره مائده یکجا نازل نشده است. این قرینه‌ی اول بود؛ غیر از این که گفتم مجموع سوره هم یکجا نازل نشده است.

  قرینه‌ی‌ دوم این است که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «فقرأ علینا رسول الله سورة المائدة» ؛ آیا رسول الله(ص) تمام سوره مائده را قرائت کرد؟ نه، چنین نیست؛ بلکه همین آیه (وامسحوا برؤوسکم وأرجلکم) مقصودش هست؛ لذا، می‌فرماید «فعمل رسول الله وعملنا» پیامبر(ص) خودش عمل کرد و ما هم عمل کردیم. علاوه این که تمام آیات سوره‌ی مائده اینطور نیست که مربوط به احکام باشد و در میدان عمل باشد. یعنی، می‌خواهم این را عرض کنم که «فقرأ» قرینه است بر اینکه مراد، یک آیه یا دو آیه است؛ همین‌طور «عمل رسول الله» این مطلب را می‌فهماند.

 والشاهد علی ذلک، که خود آقایان نیز تتبّع کنند، این است که مواردی وجود دارد ائمه (علیهم السلام) می‌خواستند آیه‌ای از یک سوره‌ای را شاهد بیاورند، می‌گفتند «وشاهدنا سورة کذا» سوره‌ی فلان شاهد ماست؛ در حالی که مقصودشان یک آیه از آن سوره بوده و نه همه‌ی آن سوره. در مورد سوره‌ی مبارکه‌ی قدر روایت است، و ظاهراً به امام هشتم (علیه السلام) منسوب است که فرمود کسانی که ولایت را انکار می‌کنند، سوره‌ی قدر را برای آنها بخوانید.

سوره‌ی قدر (بِّسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ إِنَّآ أَنزَلْنَاهُ فِى لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَآ أَدْرَىٰکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ *ۢ تَنَزَّلُ الْمَلَٰٓئِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍۢ * سَلَٰمٌ هِىَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ) یکی از آیاتش شاهد بسیار خوبی است بر وجود امام معصوم(علیه السلام).

 آیه نزول ملائکه و روح شاهد بر امامت امام معصوم است.‌ چون شب قدر در هر سالی هست؛ الی یوم القیامه هست. امام(ع) می‌فرماید از مخالفین سؤال کنید که این ملائکه در شب قدر بر چه کسی نازل می‌شوند؟ باید بر یک امامی و کسی که انسان کامل است، نازل شوند. آیه‌ی اول (إِنَّآ أَنزَلْنَاهُ فِى لَیْلَةِ الْقَدْرِ) ربطی به امامت هم ندارد، ولی حضرت می‌فرماید به سوره قدر احتجاج کنید؛ که مقصود حضرت این آیه در سوره‌ی قدر است. عرض کردم موارد دیگری هم در روایات داریم که ائمه می‌گویند سوره؛ اما مقصودشان از سوره، یک آیه است. نتیجه این که مقصود امیرالمؤمنین از گفتن «سوره مائده» یک آیه بوده و نه همه سوره؛ چون در زمان امیرالمؤمنین خلیفه‌ی دوم باز می‌گفت بر همان خفّین مسح کنند. حضرت اشاره به آن دارد که بر پیامبر این آیه نازل شد؛‌ پیامبر هم با اینکه قبلاً مسح بر خفّین می‌کرد، اما بعد از آن دیگر بر پاها مسح کردند؛ و ما هم بر طبق آن عمل کردیم.

پس، این دلیل دوّم مرحوم صاحب جواهر نیز کامل و تمام نیست. 

دلیل سوم مرحوم صاحب جواهر در سوره‌ی مبارکه‌ی مائده آیه‌ی دوم است: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْيَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ) مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید: والمروی مرسلاً عن أبی جعفر روایت مرسله از امام باقر (علیه السلام) است فی قوله تعالی لَا تُحِلُّوا۟ شَعَٰٓئِرَ ٱللَّهِ حضرت فرموده: إنّه لم ینسخ من هذه السورة شیء ولا من هذه الآیة از سوره مائده و از این آیه هیچ چیزی نسخ نشده است. لأنّه لا یجوز أن یبتدأ المشرکون فی اشهر الحرم بالقتال إلاّ إذا قاتلوا جایز نیست که مشرکین در اشهر حرام ابتدای به قتال کنند مگر این که دیگران بیایند با آنها مقاتله و جنگ کنند. وفیه ردّ علی من زعم أنّ قوله تعالی وَلَا الشَّهْرَ ٱلْحَرَامَ منسوخ بقوله فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ این آیه در سوره‌ی توبه آمده است؛ که می‌فرماید: مشرکین را هر جایی پیدا کردید با آنها جنگ کنید. برخی گفته‌اند این آیه سوره توبه ناسخ وَلَا الشَّهْرَ ٱلْحَرَامَ است؛ در این روایت، امام باقر(ع) می‌فرماید: لم ینسخ من هذه السورة شیء ولا من هذه الآیة . شاهد مرحوم صاحب جواهر همین قسمت است، و می‌گوید این قسمت، شاهد بر مدّعای ماست که سوره‌ی مائده تمامش محکم است و هیچ آیه‌ای حتی این آیه‌ی دوم نسخ نشده است. در مورد این فرمایش مرحوم صاحب جواهر، ما وقتی مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم صاحب کتاب مجمع البیان این روایت را از تبیان مرحوم شیخ گرفته است.

مکرّر والد ما (رضوان الله علیه) می‌فرمودند که مجمع البیان اکثر مطالبش از تبیان مرحوم شیخ طوسی است؛ این روایت هم که مجمع البیان در ذیل این آیه نقل کرده، اصلش از تبیان مرحوم شیخ طوسی است. وقتی به صفحه‌ی 422 از جلد 3 تبیان مراجعه می‌کنیم، می‌گوید: واجمعوا علی أنّه نسخ من حکم هذه الآیة شیء إلاّ ابن جرید فإنّه قال: لم ینسخ منها شیء اولاً در کلام ابن جرید ندارد که «لم ینسخ من هذه السورة» بلکه دارد «لم ینسخ منها شیء» . ابن جرید تنها کسی است که مخالفت کرده و می‌گوید «لم ینسخ منها شیء لأنّه لا یجوز أن یبتدأ المشرکون فی أشهر الحرم بالقتال إلا إذا قاتلوا وهو المرویّ» بعد خود شیخ طوسی می‌گوید: «وهو المروی عن أبی جعفر علیه السلام» یعنی آن چه که از امام باقر نقل شده است که «لم ینسخ منها». «منها» یعنی «من هذه الآیة» امّا در عبارت ندارد که «لم ینسخ من هذه السورة». 

ادّعای مرحوم صاحب جواهر زمانی ثابت می‌شود که در روایت آمده باشد: «لم ینسخ من هذه السورة»؛ اما در روایت «لم ینسخ منها» آمده است و ممکن است «من هذه الآیة» باشد نه «من هذه السورة». بعد می‌گوید: «وقال الشعبی لم ینسخ من المائدة غیر هذه الآیة» شعبی گفته غیر از این آیه از سوره‌ی مائده چیز دیگری نسخ نشده است. «وقال أبو میسره فی المائدة ثمانیة عشر فریضة در سوره‌ی مائده هجده فریضه وجود دارد که لیس منها شیء منسوخ هیچ کدام منسوخ نیست». این کلام مرحوم شیخ در تبیان است. 

 وصلّی الله علی محمّد وآله الطاهرین.