کلامی‌ را از مرحوم علامه طباطبایی نقل کردیم. ملاحظه فرمودید مرحوم علاّمه اصرار دارد کلمه مشرکات شامل زنان اهل کتاب نمی‌شود. کلام مفصلی را نیز از فخر رازی نقل کردیم که می‌گوید کلمه مشرکات شامل زنان اهل کتاب می‌شود. و ما عرض کردیم بعضی از محققینی که در آیات الاحکام کتاب نوشته‌اند مثل مرحوم صاحب مسالک ـ که انصافاً از کتاب‌های دقیق در آیات الاحکام است ـ نیز همین نظر را دارند که ما باید بگوییم کلمه مشرکات شامل زنان اهل کتاب هم می‌شود. کلمات و ادله را بیان کردیم.

تحقیق مسأله در مورد شمول زنان اهل کتاب در آیه 221 بقره

این آیه صریح در این است که یهود و نصارا مشرک هستند؛ ما چه دلیلی بهتر از این می‌خوهیم که بگوید یهود و نصارا از نظر فرهنگ قرآن عنوان مشرک را دارند؟. بنابراین، آیات 30 و 31 سوره توبه دلیل بسیار خوبی است بر این که اهل کتاب مشرک هستند. و بیان نمودیم که مرحوم علاّمه فقط در جواب می‌فرمایند إسناد الشرک غیر وصف الشرک اسناد شرک غیر از اتصاف به شرک است. نه، اینها واقعاً مشرک بودند و عنوان تمسیه و توصیف هم برایشان وجود دارد. لذا، به حسب فرهنگ قرآنی اینها عنوان مشرک را دارند؛ و بدون هیچ تردیدی (وَلَا تَنکِحُوا۟ ٱلْمُشْرِکَٰتِ)شامل زنان اهل کتاب هم به حسب ظاهر ادلّه می‌شود.

مطلب سوّم: این که مرحوم علاّمه آیه اول سوره بیّنه (لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ) را به عنوان شاهد آوردند بر اینکه بین اهل کتاب و مشرکین فرق است. سؤال ما این است که کلمه «مشرکین» در این آیه به چه چیزی عطف شده است؟ درست است مشرکین و اهل کتاب را جدا کرده است اما مشرکین عطف به اهل کتاب است یا عطف به کفروا است؟ یعنی این آیه شریفه دو گروه را مصداق کفر قرار داده است؛ یکی اهل کتاب و یکی هم مشرکین؛ یعنی از این آیه استفاده می‌کنیم «کلّ مشرک کافر، کلّ أهل الکتاب کافر» و بعد می‌خواهیم به این نتیجه برسیم.

آیا شما می‌پذیرید که هرجا در قرآن کلمه کافر آمد، شامل اهل کتاب هم بشود؟ می‌خواهم این را عرض کنم که آیاتی مربوط به قتل کفار داریم، آیا می‌توانیم استدلال کنیم چون در این آیه اهل کتاب و مشرکین هر دو از مصادیق کفارند، پس هرجا در قرآن حکمی ‌برای کافر آمد، باید شامل هر دو گروه شود؟ نه، چنین نیست. برای توضیح مطلب، باید بگوییم که قبلاً عرض کردیم قرآن کتاب عجیبی است و واقعاً بشر عاجز از این است که بتواند به راحتی مراد خداوند تبارک و تعالی را روشن کند. 

ظواهر آیات روشن است؛ اما اگر در آن آیه اطلاق مشرک شد، بگوییم پس همه جا باید اطلاق مشرک شود؛ در آیه‌ای اطلاق کافر شد، بگویم همه جا باید اطلاق کافر بشود؛ این چنین نیست. قرآن در همین آیه از سوره بینه، اهل کتاب و مشرکین را از مصادیق کفار قرار داده است؛ اما از آن طرف آیاتی داریم که احکامی مربوط به کفار را دارد، اما یقین داریم که شامل اهل کتاب نمی‌شود. ما نمی‌توانیم بگوییم پس، هرجا کافر آمد، اهل کتاب هم هست؛ همانطور که نمی‌توانیم بگوییم هرجا مشرک آمد، احکامی‌که برای بقیه مشرکین گفته‌اند برای اینها هم هست؛ چنین نیست. این نکته به نظر می‌رسد که نکته‌ی مهمی‌است.

 روایتی را فخر رازی می‌گوید: «قد تواتر النقل عن الرسول(ص) أنّه کان یسمّی ‌کلّ من کان کافراً بالمشرک» می‌گوید روایت متواتر داریم که هر کسی کافر بوده، پیامبر به او عنون مشرک را اطلاق می‌کرده است. اگر بخواهیم از حیث لغت بررسی کنیم، از حیث لغت، بین کافر و مشرک فرق است؛ اما اگر این روایت را بخواهیم ملاک قرار دهیم که پیامبر به هر کافری مشرک گفته است، می‌گوییم شما هم که قبول دارید اهل کتاب کافر هستند، پس باید عنوان مشرک هم برایشان صدق کند.

البته ما نمی‌خواهیم به این روایت تمسک کنیم؛ این روایت برای ما اعتباری ندارد؛ هرچند که گفته «قد تواتر النقل» اما باید ببینیم در کتب روایی شیعه این روایت آمده است یا نه؛ اگر نیامده باشد که هیچ، ولی اگر آمده باشد، ادّعایی که می‌خواهم بکنم این است که واقعاً این از چیزهایی است که به این زودی نمی‌شود نتیجه روشنی را بیان کرد. پس، هر آیه را باید با قرائن و خصوصیات همان آیه معنا کرد. اگر در این آیه می‌گوید (وَقَالَتِ ٱلْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ ٱللَّهِ) آیا باید در همه جا بگوییم که خداوند یکسان اراده کرده است و در همه آیات مراد یهود زمان پیامبر است؟ من در بحث قاعده لاحرج، در مورد «حرج» عرض کردم که لفظ «حرج» هرجایی که در قرآن آمده، یک معنای خاصی از آن اراده شده است؛ لفظ «فتنه» در هر جا به یک معنایی است. و برای من تقریباً روشن است که نمی‌شود گفت چون در فلان آیه کلمه‌ی «زینت» آمده، در آیه‌ی دیگری هم که این کلمه آمده باشد، به همین معناست. بنابراین، به مرحوم علاّمه عرض می‌کنیم: شما آیاتی را هم آوردید که برای مشرکین احکامی ‌است که اینها مربوط به اهل کتاب نیست. می‌گوییم این را قبول داریم؛ اما این دلیل نمی‌شود بر اینکه کلمه مشرک بر زنان اهل کتاب اطلاق نشود.

 وصلی الله علی سیّدنا محمّد وآله الطاهرین.