در پاسخ به اشکال هفتم این مطلب بیان شد که همان‌طور که حضرت زهرا (س) فرموده‌اند: «و طاعتنا نظاما للملّة، و إمامتنا أمانا من الفرقة»[2]، وجود امام برای ایجاد نظم و وحدت امت ضروری است؛ و محور تحقق امنیت اجتماعی و دینی به شمار می‌آید، بنابراین نمی‌توان تاثیر امام را صرفا در برقراری عدالت الهی و تبیین دین دانست.

نتیجه آن‌که شرطیت امام عادل در نماز جمعه به دو امر بازمی‌گردد؛ نخست آن‌که امامت جمعه از شئون ولایت امام معصوم است، و دوم آن‌که امام بر این عمل عبادی ولایت دارد. چنان‌که در جهاد ابتدایی، اعلام جنگ از شئون امام معصوم دانسته شده و فقها تصریح کرده‌اند که در عصر غیبت جهاد ابتدایی معنا ندارد، در باب نماز جمعه نیز همین منطق جاری است. بدین‌سان، اقامه‌ی نماز جمعه از شئون خاص امام معصوم است و تحقق آن در پرتو ولایت او معنا پیدا می‌کند.

در پاسخ باید گفت اگر امر به شیء را مقتضی نهی از ضد بدانیم، آری، می‌توان گفت ترک نماز جمعه مشتمل بر مفسده است. اما بنابر مبنای مشهور که امر به شیء را مستلزم نهی از ضد نمی‌دانند، تنها انجام نماز جمعه دارای مصلحت است، و ترک آن صرفاً موجب از دست رفتن مصلحت (تفویت المصلحه) می‌شود، نه تحقق مفسده. بنابراین، ادعای وجود مفسده در ترک نماز جمعه وجهی ندارد.

بر اساس این سیره‌ی مستمره‌ی شرعیه و متشرعه، نصب امام جمعه همواره از سوی حاکم یا خلیفه، و بر مبنای عقیده‌ی شیعه، از سوی امام معصوم (ع) صورت گرفته است. بنابراین، در عصر غیبت که امام معصوم (ع) یا منصوب از جانب او در دسترس نیست، شرط مزبور تحقق نمی‌یابد و به تبع آن، وجوب تعیینی اقامه‌ی نماز جمعه منتفی می‌شود. برخی فقها پا را فراتر نهاده و عدم مشروعیت آن را در چنین حالتی مطرح کرده‌اند، اما قدر متیقن آن است که وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت ثابت نیست.

مرحوم محقق همدانی در مصباح الفقیه، پس از ذکر اجماع، مطلبی را به عنوان مؤیّد آن بیان کرده است. به نظر مرحوم حائری، این مطلب در واقع مؤیّد اجماع نیست، بلکه خود دلیلی مستقل بر عدم وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت به شمار می‌آید.

به باور محقق همدانی، وجود اختلاف‌های فراوان و جدّی میان فقها درباره وجوب نماز جمعه در عصر غیبت، خود نشانه‌ای روشن از عدم وجوب تعیینی آن است؛ زیرا بنابر قاعده‌ی عقلایی و جریان عادت، اگر نماز جمعه واجب تعیینی در عصر غیبت بود، باید همانند سایر فرائض یومیه، از ضروریات دین به شمار می‌آمد و هیچ اختلافی در آن وجود نداشت.

مرحوم همدانی در تأیید این نکته می‌گوید: اگر نماز جمعه واجب تعیینی عام بود، این حکم به قدری آشکار می‌شد که حتی زنان و کودکان نیز از آن آگاهی می‌یافتند؛ زیرا امور واجب تعیینی و عمومی، مانند روزه یا زکات، در جامعه اسلامی به سطح ضروریات دین می‌رسند و جهل نسبت به آن‌ها ممکن نیست. پس معلوم می‌شود وجوب تعیینی نماز جمعه نه در زمان حضور پیامبر (ص) و نه در زمان غیبت، تحقق نداشته است.[4]

[4] « وما نحن فيه من هذا القبيل بل يكفي في الجزم بعدم الوجوب في مثل المقام وجود خلاف يعتد به فيه لقضاء العادة بأنه لو كانت الجمعة بعينها واجبة على كل مسلم لصارت من الصدر الأول من زمان النبي صلى الله عليه وأهله كغيرها من الفرائض اليومية من ضروريات الدين فان غالب المسلمين من أهل البوادي والقرى في أغلب أوقاتهم لم يكن يمكنهم حضور الجمعة التي يقيمها السلطان أو منصوبه فلو كان تكليفهم الجمعة عينا لبين لهم النبي صلى الله عليه وآله من صدر الاسلام كغيرها من الفرائض ولأقاموها في كل جمعة في محالهم فلم يكن يختفي ذلك على نسائهم وصبيانهم فضلا عن أن يشتهر القول بعدم وجوبها أو عدم شرعيتها بين الخاصة والعامة » (‏مصباح الفقيه (ط.ق)، ج 2، ص 437.)

منابع
آقا رضا الهمداني، مصباح الفقيه (ط.ق)، تهران، انتشارات مكتبة النجاح، بی‌تا.
حائری، مرتضی، صلاة الجمعة (حائری)، قم - ایران، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، 1418.
طبرسی، احمد بن علی- موسوی خرسان، محمدباقر، الاحتجاج، نشر المرتضی، 1403.