ابتدائاً به ذهن می‌‌رسد كه استدلال به اين آيه بر صحت معاطات، مقدارى غريب به ذهن می‌‌رسد. شايد آنچه كه تا کنون در اذهان بوده، اين است كه فقهاء از آيه «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، وجوب وفاى به عهد را استفاده می‌‌كردند و يكى از ادله‌‌ى اصالة اللزوم، همين آيه شريفه است. اما اکنون ببينيم آيا ممکن و صحيح است که به اين آيه شريفه بر اين كه معاطات، يك معامله صحيحى است استدلال كنيم؟

محقق نائينى(قده) با بيان دو مطلب (در کتاب منية الطالب که توسط انتشارات جامعه مدرسين چاپ شده)، مانع استدلال به اين روايت بر ما نحن فيه مي‌شوند.

مطلب اول اين است که؛ «عقد، بمعناى عهد مشدّد است و تشديد، بوسيله لفظ است». کلام ايشان دو مقدمه دارد؛ يکي اينکه عقد؛ يعنى «العهد المشدّد»، ديگر اينکه عهد مشدد آن است كه با لفظ انجام شود. يعنى اگر كسى با كتابت يا اشاره يا فعل، عهدى بست، اين عهد، خيلى محكم نيست، اما گر بوسيله لفظ، عهد را ايجاد كرد، اين عهد مشدّد است. نتيجه اين دو مقدمه اين است كه معاطات از مصاديق عقود نيست. چون معاطات، عهد مشدد نيست و عهد مشدد همان است كه با لفظ بايد بيان شود.

هر كدام ماده افتراق و ماده اجتماع دارند. يعنى مواردى كه ما بگوييم هم عهد است و هم عقد است، مثل عقد اخوّت، كه هم عهد است و هم عقد است. پس نسبت ميان عهد و عقد، عام و خاص من وجه است، لذا ما نمي‌توانيم «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» را به عهد معنا كنيم. حالا اگر ما يك روايت معتبر داشتيم، چون در بعضى از روايات دارد كه از ابن عباس نقل شده است كه «العقود اى العهود» ، آنگاه باز اينجا تسليم می‌‌شويم و بايد بر طبق روايت عمل كنيم.

من اين را اضافه می‌‌كنم، شايد مرحوم نائينى(ره) می‌‌خواهند بگويند افعال غير از معناى مطابقى، چيز ديگرى ندارد، نه معناى تضمنى دارد و نه معناى التزامى. حالا می‌‌فرمايد در معاطات، چون فعل است، اين معناى التزامى وجود ندارد. لذا اصلاً ما می‌‌گوييم معاطات عقد نيست، عقد آن است كه هم داراى معناى مطابقى باشد و هم داراى معناى التزامى. اين هم مطلب دوم محقق نائينى(قده).

اصلاً محقق نائينى(ره) به تبع مشهور فقهاء، در حقيقت عقد، لفظ را معتبر می‌‌داند. ايشان می‌‌فرمايند ما هم گفتيم عقد از مقوله معناست. مي‌گوييم پس لفظ چكاره است؟ می‌‌فرمايند چنانکه در ابتداي كتاب بيان كرديم؛ لفظ؛ يا آلت براى ايجاد اين معناى اعتبارى است، و يا موضوع است. فعل، هم می‌‌تواند آلت باشد و هم می‌‌تواند موضوع باشد. لفظ، مقوم عقد نيست، بلکه لفظ، موضوع و آلت است. همانطور كه لفظ می‌‌تواند آلت براى ايجاد يك معناى اعتبارى باشد، فعل(يعنى معامله‌ا‌‌ى كه با فعل انشاء می‌‌شود، يعني معاطات) هم می‌‌تواند آلت براى اين معناى اعتبارى باشد. لذا می‌‌فرمايند اين اشكال مهم بر كلام مرحوم نائينى(قده) وارد است. غير از اين اشكال، سه اشكال ديگر هم بر محقق نائينى(ره) ذكر می‌‌كنند، که به كتاب البيع ص109 مراجعه و مطالعه كنيد.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.