کما اینکه مرحوم شیخ علی‌رغم بیان اشکال ارسال در روایت، احتمال داده که محقق در المعتبر این روایت را مستقیم از اصل جمیل بن دراج گرفته باشد، لذا سند روایت مشکلی ندارد و مورد پذیرش است.

در نتیجه به نظر می‌رسد، با وجود احتمال نسخه‌ی «للکیفیة فی القضا»، تعبیر «للتقیة فی القضا» رجحان دارد. چراکه این تعبیر هم با فضای اجتماعی و فقهی زمان صدور روایت سازگارتر است، و هم با سیاق بحث که پیرامون تقیه و رعایت ظاهر در مقابل عامه بوده، مطابقت بیشتری دارد.

ظاهر روایت بیان می‌کند که فردی نمازهای ظهر، عصر و مغرب را از دست داده و در وقت نماز عشاء متوجه این مسئله شده است، ابتدا نماز عشاء (نماز حاضره) را بخواند سپس فائته‌ها را به ترتیب، از ظهر تا مغرب، بجا آورد. این ترتیب نشان‌دهنده لزوم تقدم نماز حاضره بر فائته‌ها است، که موضوع اصلی استدلال محسوب می‌شود.

این احتمال بر این اساس است که وقت نماز مغرب با ذهاب حمره مغربیه تمام می‌شود، این دیدگاه مطابق نظر اهل سنت و برخی دیگر از اقوال فقهی است، بر این اساس، پس از ذهاب حمره، وقت اختصاصی عشاء آغاز می‌شود و نماز مغرب دیگر در وقت ادا نیست، بلکه قضا محسوب می‌شود.

طبق این احتمال، اگر فرد در این زمان یادش آمد که نماز ظهر، عصر و مغرب از او فوت شده است، به دلیل اینکه وقت اختصاصی نماز عشاء است، امام (علیه‌السلام) دستور می‌دهند؛ ابتدا نماز عشاء حاضره اقامه شود، زیرا هنوز در وقت مشروع آن قرار دارد و سپس نمازهای فائته یعنی ظهر، عصر و مغرب به ترتیب قضا شوند.

احتمال سوم بیان می‌کند که «عند العشاء الآخرة» به مطلق وقت نماز عشاء اشاره دارد؛ یعنی بازه زمانی‌ای که از ابتدای وقت عشاء (بعد از غروب و اتمام وقت مغرب) تا انتهای وقت عشاء، که می‌تواند بر اساس دیدگاه‌های مختلف؛ ثلث شب، نصف شب، یا طلوع فجر باشد، امتداد دارد.

احتمال دیگری هم مطرح است که اصل عبارت روایت به جای «عند العشاء الآخرة»، «بعد العشاء الآخرة» بوده باشد، و تصحیف در روایت رخ داده باشد، در این صورت، «و ذکرها بعد العشاء الآخرة» به این معناست که در وقت صبح، نمازهای فوت‌شده را به یاد آورده است. در نتیجه، عبارت «یبدأ بالوقت الذی هو فیه» به این معنا خواهد بود که ابتدا باید نماز صبح را که نماز حاضر است بخواند، و سپس فائته‌های خود یعنی ظهر، عصر، مغرب و عشاء را به ترتیب قضا کند.

مرحوم شیخ می‌فرماید: «کون وقت العشاء قبل تضیّقه وقتاً للمغرب ایضاً[6]»؛ یعنی قبل از اینکه وقت عشاء تنگ و مضیّق شود، همچنان وقت مغرب نیز وجود دارد. به عبارت دیگر نماز مغرب در اول وقت خوانده نشده است و شخص در وقت عشاء متوجه شده است، لذا چون هنوز وقت مغرب تمام نشده است عبارت «بدَأُ بِالْوَقْتِ الَّذِي هُوَ فِيهِ» بر مغرب و عشاء حمل می شود.

طبق احتمال چهارم، اگر احتمال دهیم که در روایت تصحیف رخ داده باشد و اصل روایت «بعد العشاء الاخرة» باشد، روایت قابلیت اثبات مواسعه دارد ولی با توجه به اینکه در همه منابع روایی «عند العشاء الاخرة» آمده است، لذا چنین احتمالی بعید است.

[1] ‏طوسی، محمد بن حسن، «تهذيب الأحكام»، ج 2، ص 353، حدیث 50.
[2] ‏صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، «جواهر الکلام (ط. القدیمة)»، ج 13، ص 57.
[3] ‏انصاری، مرتضی بن محمدامین، «رسائل فقهیة (انصاری)»، ص 314.
[4] ‏صاحب جواهر، جواهر الکلام (ط. القدیمة)، ج 13، ص 57.
[5] ‏انصاری، رسائل فقهیة (انصاری)، ص 315.
[6] ‏همان، ص 314.
[7] ‏همان، ص 315.
[8] ‏حر عاملی، محمد بن حسن، «تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة»، ج 4، ص 288، حدیث 5.
[9] ‏انصاری، رسائل فقهیة (انصاری)، ص 315.
[10] ‏همان.