اين دو احتمال ، خلاف ظاهر است ، براى اينكه اگر واقعاً دو علت يا دو عنوان مستقل در آيه شريفه باشد ، اينجا بايد يا می‌‌گفت «فاجتنبوهما» يا «فاجتنبوها» ، اما آيه مي فرمايد «فَاجْتَنِبُوهُ»، که به همان رجس برمى گردد . اين ضمير مفرد خيلى از احتمالات را دفع می‌‌كند و از جمله به ما نشان می‌‌دهد که اين «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» بيان براى «رجس» است و نه تنها «عَمَلِ الشَّيْطانِ» خبر دوم يا يك علت مستقله دوم نيست، بلكه در «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» از خصوصيات رجسيت است، يعنى شارع می‌‌خواهد بگويد خود «رجس»، «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» است، نمی‌‌خواهد بگويد «خمر»، «انصاب و ازلام» و «ميسر» ازعمل شيطان هستند.

به نظر ما معناي آيه اين است «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ» كه رجس چيست؟ خود شارع بيان می‌‌كند حقيقت رجس چيست؟ «رجس» ، «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» است، رجس آن چيزي است كه از شيطان ناشى می‌‌شود و از القائات و ابداعات شيطان است ، هرچه می‌‌خواهد باشد.  بنابر اين اين احتمالى كه ما بگويم اين «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» خبر دوم يا علت دوم است، يا يك قيدى است براى «رجس» يعنى شارع نمي گويد هر رجسى اجتناب كنيد ، بلکه از رجسى كه «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» باشد اجتناب كنيد. با اين بيان ما ، تمام اينها دفع می‌‌شود .

به نظرم اين بيان از بيان قبلى دقيقتر است، بيان قبلى اين بود كه بگوييم «اجتناب فى كل شى‌‌ء بمايناسب ذلك الشى‌‌ء» اگر گفتند از خمر اجتناب كنيد يعنى فقط شربش مراد است و بر چيز ديگرى دلالت ندارد اما اين بيان يك مقدار دائره را توسعه ميدهد، می‌‌گوييم از خمر در آن چيزى كه متوقف برطهارت است اجتناب کن ، اما در آن چيزى كه متوقف برطهارت نيست مانعى ندارد،  دائره‌‌اش يك مقدارى توسعه پيدا می‌‌كند .

عبارت مرحوم ايروانى اين است «نعم تشمل جميع المنافع الظاهرة - آيه تمام منافع ظاهره را شامل می‌‌شود - حتى غير المشروط بالطهارة - حتى منافعي كه مشروط به طهارت نيست - فيكون مفاد الآية اوسع من الاستعمال فيما يشترط بالطهارة و اضيق من مطلق الانتفاع» اين که از يك طرف بگوييم آيه می‌‌گويد هيچ انتفاعى نبر، نه، آن را نمی‌‌گوييم، نسبت به مطلق الانتفاع اضيق است، از يك طرف هم دائره فقط در يك منفعت و دو منفعت نيست، در آنچه كه مشروط به طهارت هست بايد اجتناب شود اما تمام منافع غير مشروط به طهارت را آيه شامل می‌‌شود. اين تمام كلام در اين آيه شريفه ، و معلوم شد كه آيه دلالت بر مدعا ندارد.

اين آيه شريفه را قبلا بحث کرديم و گفتيم «رجز» بمعناى نجاست ظاهرى نيست بلکه بمعناى نجاست باطنى است، خصوصاً كه در اين آيه به پيامبر مي فرمايد : «و ثيابك فطهرو الرجز فاهجر» براى نماز لباست را پاك كن ، پس آنجا تطهير ظاهرى آمده ، «وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ» اين تطهير باطنى است. در تفسيرعلى بن ابراهيم «رجز» را به «الخسى‌‌ء الخبيث» معنا کرده است.

خسىء همان پست است و خبيث هم كه روشن است . در اين آيه شريفه احتمال قوى می‌‌دهيم اين آيه مربوط به باب صلاة باشد، چون مي فرمايد «وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ» اين  مربوط به باب صلاة است و ديگر دلالت بر حرمت مطلق الانتفاع ندارد و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال.  البته در اين كه اين آيه را به ضم خوانده‌‌اند يا به كسر  دو قرائت است ، مشهور به ضم «ر» خوانده‌‌اند، بعضى‌‌ها به كسر هم خوانده‌‌اند، در كتاب  مجمع البيان گفته «و يجوز ان تكون لغتين» هردو لغتش درست است و مثال زده به «ذُكر» و «ذِكر»، که شما چه بگوييد ذُكر يا ذِكر، هردو درست است، اينجا هم همينطور .پس چون احتمال می‌‌دهيم اولاً «رجز» معناى نجاست ظاهرى نباشد، ثانياً اگر هم باشد مربوط به خصوص باب صلاة است ، ديگر دلالت بر حرمت مطلق الانتفاعات از شى‌‌ء نجس ندارد.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.