آقای خوئی کلامی از قاضی عضدالدین ایجی در مورد مقصود از کلام نفسی نقل کرد و سپس به نقد آن پرداخت. صاحب شرح المواقف معتقد است کلام نفسی غیر از لفظ و حروف است و معنایی قائم به نفس و قدیم می­باشد که کلام لفظی بر آن دلالت می­کند. کلام نفسی با علم و اراده فرق دارد و از آن به طلب، امر، خبر و صیغة الخبر تعبیر می­شود. آقای خوئی در نقد کلام نفسی می­فرماید دو مبنا در حقیقتِ جملات خبریه وجود دارد: مشهور معتقد است حقیقت جملۀ خبریه ثبوت النسبة و عدم ثبوتها است و مبنای آقای خوئی این است که حقیقت جملۀ خبریه قصد حکایت از ثبوت نسبت و عدم ثبوتها است. کلام نفسی با هیچ کدام از این دو مبنا سنخیتی ندارد.

تفتازانی می­گوید متکلم کسی است که کلام قائم به او است و نه کسی که کلام را ایجاد می­کند، ولو در محلی دیگر. پس کلامی که قائم به ذات باری تعالی است کلام حسی نیست، و منظور از کلام حسی همان کلام لفظی است، یعنی کلامی که از حروف شنیداری تشکیل شده است. سپس ایشان به دلیل این مطلب اشاره می­کند و می­گوید: «لأنه حادث ضرورة، أن له ابتداء و انتهاء»، که فعلا به این دلیل نمی­پردازیم.

پس تا اینجا چند بیان از کلام نفسی را توضیح دادیم. بیان دیگری هم محقق اصفهانی دارد و آن اینکه لازم است صفتی قائم به نفس باشد که بنفسها در نفس موجود است و نه بصورتها، یعنی خود نفس آن صفت را ایجاد کرده و از افعال نفس است. محقق اصفهانی چنین امری را معقول و آن را یک وجود نوری در عالم نفس می­داند؛ زیرا در نفس، غیر از کیفیات نفسانیه، وجوداتی هم موجود هستند. لکن این مطلب به عقل اشاعره نمی­رسد و لذا مسلماً مقصود از کلام نفسی این معنا نیست. آنچه آنها اراده کرده­اند همان ظاهر کلام محقق رشتی است.

آنچه در مقابل محقق اصفهانی می­توان گفت اینکه شما قیدی را اضافه کرده­اید و فرمودید این صفت باید بنفسها قائم به نفس باشد، و نه بصورتها. محقق رشتی نیز می­گوید مراد اشاعره همان اقرار به نسبت حکمیه است. اولا چرا قید بنفسها را اضافه فرمودید؟ ممکن است ایشان در جواب بگوید چون اشاعره این صفت را قدیم دانسته­اند پس قیام این صفت در نفس هم باید بنفسها باشد. دلیل این ملازمه این است که اگر صفتی قدیم باشد نباید از کیفیات نفسانی باشد و حال آنکه اگر صفتی بصورتها قائم به نفس شود از کیفیات خواهد شد. کیف امری عارضی است و نمی­تواند قدیم باشد. بنابراین، برای اینکه صفتی عارض ذات باری تعالی نباشد باید صفتی قائم به ذات او و بنفسها موجود باشد نه بصورتها. لکن چنین ملازمه­ای برای ما روشن نیست. اگر این صفت بصورتها هم در نفس قائم باشد، مثل همان کلام محقق رشتی که آن را اقرار و حکم نفس به نسبت حکمیه قرار داده است باز هم مشکل حل خواهد شد. حرف اشاعره این است که این صفت بصورتها موجود است و این با قدیم بودن صفت منافاتی ندارد.

پس همانطور که محقق اصفهانی فرمود باید بین آنچه که فعل نفس است و آنچه که از مقولۀ انفعال است فرق گذاشت. اگر مراد اشاعره همان فعل نفس باشد، حرف معقولی است، اما مشکل آن این است که چنین چیزی نمی­تواند مدلول کلام لفظی قرار گیرد؛ چون از قبیل وجود است و نه ماهیت. علاوه بر این، از آن جهت که چنین فعلی بصورتها قائم به نفس است و نه بنفسها، پس باز هم نمی­تواند صفتی قدیم باشد. اگر خوب دقت کنیم خواهیم دید که بزنگاه اصلی مطلب اینجاست و اگر کسی به این مطلب محقق اصفهانی توجه نکند قطعا مقصود از کلام نفسی را متوجه نشده است.

تا اینجا مراد از کلام نفسی در جملات خبری را توضیح دادیم. مرحلۀ بعد، توضیح کلام نفسی در جملات انشائی است. برای روشن شدن کلام نفسی در جملات انشائی باید حقیقت انشاء را مورد بحث قرار دهیم. این بحث قبلا[3] به مناسبت­های مختلفی مطرح شد و اینجا به اجمال مورد بررسی قرار می­گیرد.