مسئله‌ی جبر و تسلسل در اختیاری بودن افعال انسان یکی از مباحث اساسی در فلسفه اختیار است. این سوال مطرح می‌شود که آیا اراده‌ی انسان به اراده‌ی الهی منتهی می‌شود که در این صورت موجب جبر می‌شود، یا به اراده‌ای دیگر از خود انسان که منجر به تسلسل می‌شود. این دو گزینه به‌طور سنتی مشکلاتی را ایجاد می‌کنند: جبر و تسلسل بی‌پایان. چند پاسخ برای حل این مسئله ارائه شده است: آخوند خراسانی به‌طور ضمنی جبر را می‌پذیرد و در مقابل، پاسخ محقق اصفهانی تأکید دارد که اختیاری بودن افعال به صدور آنها از اراده بستگی دارد، خواه این اراده هر چه باشد. وی به افعال الهی اشاره می‌کند که با وجود ضروری بودن اراده‌ی الهی، افعال خداوند اختیاری هستند. پاسخ محقق نائینی بر پایه‌ی نظریه‌ی "اختیار به‌عنوان فعل نفسانی" است که با مشکلاتی در رابطه با قوای نفس مواجه می‌شود. پاسخ صاحب فصول می‌گوید که اختیاری بودن افعال به وجود سه عامل علم، قدرت و اراده بستگی دارد، اما نقد محقق اصفهانی به این نظریه این است که این ادعا بدون دلیل است و نیاز به توضیح بیشتری دارد. پاسخ میرداماد که یکی از پیچیده‌ترین نظریات است، بیان می‌کند که برای تحقق اراده، شوق اولیه کفایت می‌کند و نیازی به اراده‌ی دیگری برای ایجاد آن نیست. او تسلسل در اراده‌ها را بی‌معنا می‌داند و بر این باور است که تمامی اراده‌های متکثر، در حقیقت ریشه در یک شوق واحد دارند. محقق اصفهانی و ملاصدرا نیز نقدهایی بر این دیدگاه‌ها وارد کرده‌اند. به‌ویژه، آنها معتقدند که تحلیل اراده به اراده‌های متعدد بدون مبنای عقلی و واقعی است و با تناقض در نظام علیت مواجه است. در نهایت، آیت‌الله حاج آقا مصطفی خمینی نیز معتقد است که نقدهای موجود بر دیدگاه میرداماد ناشی از سوء برداشت بوده و در تلاش است تا این مسائل را به‌طور دقیق‌تر بررسی کند.

میرداماد ادامه می‌دهد که وقتی ذات اراده را با التفات مورد توجه قرار می‌دهیم، عقل ممکن است آن را به اراده‌های مختلف تحلیل کند، مانند ارادة الفعل، ارادة ارادة الفعل، ارادة ارادة ارادة الفعل و غیره. اما این‌ها فقط اعتبارات عقلی هستند که هر زمان عقل این اعتبار را قطع کند، دیگر ادامه نمی‌یابند. به عبارت دیگر، این اراده‌ها وجود حقیقی ندارند و به هیچ‌وجه به تسلسل نمی‌انجامند. بنابراین، میرداماد در نهایت می‌فرماید که ما در واقع تنها یک شوق بیشتر نداریم و این شوق، تمام آن چیزی است که به آن اراده گفته می‌شود.

یکی از مباحث اساسی در دیدگاه مرحوم میرداماد، نحوه‌ی تحلیل عقلانی اراده و ردّ اشکال تسلسل در آن است. میرداماد معتقد است که آنچه در مورد تحلیل اراده به اراده‌های متعدد مطرح می‌شود، صرفاً یک تحلیل عقلی و اعتباری است و نه یک حقیقت عینی و موجود در عالم واقع. از این رو، تسلسل در اینجا محلی از اعراب ندارد، چراکه تسلسل تنها در امور واقعی و وجودی مطرح می‌شود، نه در اعتبارات ذهنی.

وی استدلال می‌کند که تسلسل تنها در جایی قابل طرح است که اراده‌ها به‌عنوان امور حقیقی و مستقل از یکدیگر در نظر گرفته شوند. اما از آنجا که این تحلیل‌ها همگی اموری ذهنی و انتزاعی‌اند، امکان تسلسل در آن‌ها وجود ندارد. بنابراین، این اشکال اساساً از ناحیه‌ی برداشت نادرست از ماهیت اراده ناشی می‌شود.

یکی دیگر از نکات کلیدی در نظریه‌ی میرداماد، تأکید بر وحدت اراده در نفس است. وی تصریح می‌کند که انسان هنگام انجام یک فعل، وجداناً تنها یک اراده دارد و نه بیشتر. اگر کسی تصور کند که چندین اراده در نفس وجود دارد، این تصوری نادرست و برخاسته از تحلیل‌های عقلی است، نه از واقعیت خارجی. در واقع، در عالم نفس تنها یک اراده‌ی وحدانی وجود دارد که به صورت بسیط و غیرقابل تجزیه است. این اراده، همان نیروی محرک برای انجام فعل است و نه ترکیبی از اراده‌های متعدد که یکی پس از دیگری پدید می‌آیند.

میرداماد این مفاهیم را در آثار خود، از جمله قبسات و ایقاظات، مورد بررسی قرار داده است و تصریح می‌کند که اراده‌ی انسان، اگرچه از لحاظ مفهومی و ذهنی قابل تجزیه است، اما در واقعیت، تنها یک حقیقت بسیط و یگانه دارد.

میرداماد تأکید می‌کند که این تحلیل عقلی از اراده، امری اعتباری است و نه واقعی. به همین دلیل، تسلسل در اینجا مطرح نمی‌شود. در واقع، اگر کسی بگوید که برای تحقق هر اراده، نیاز به اراده‌ی دیگری است، در نتیجه یک سلسله‌ی نامحدود از اراده‌ها پدید خواهد آمد، که این امر محال است. اما میرداماد پاسخ می‌دهد که این تسلسل تنها در قلمرو اعتبارات مطرح می‌شود و نه در امور واقعی و وجودی. بنابراین، این تحلیل ذهنی باعث تحقق یک سلسله‌ی نامحدود از اراده‌ها در واقعیت نخواهد شد.

در نظریه میرداماد درباره‌ی اراده، توجه به دو مفهوم کلیدی وجود دارد: شوق اجمالی و شوق اجماعی. میرداماد بیان می‌کند که در ابتدا، انسان نسبت به اراده‌ی خود توجه ندارد و تنها توجه او به آن فعل است، در این حالت، اراده به‌طور اجمالی وجود دارد. اما زمانی که شوق به حدی برسد که تثبیت شود و انسان برای انجام عمل به حرکت درآید، این شوق به شوق اجماعی تبدیل می‌شود و در این مرحله، اراده به وجود می‌آید.

یکی از اشکالات اصلی در تحلیل‌های فلسفی مسئله‌ی تسلسل اراده‌هاست. میرداماد با تحلیل خود نشان می‌دهد که در عالم واقع، تسلسل اراده‌ها وجود ندارد. او تأکید می‌کند که تسلسل تنها در امور اعتباری و تحلیل‌های ذهنی ممکن است پیش آید و در واقعیت، تنها یک اراده وجود دارد. به عبارت دیگر، اراده‌های متعددی که عقل تحلیل می‌کند، صرفاً اعتبارات عقلانی هستند و به واقعیت تبدیل نمی‌شوند.

نظریه میرداماد به‌خوبی با تحلیل‌های عقلی و فلسفی از مسئله‌ی اراده و شوق، توانسته است مسئله‌ی تسلسل اراده‌ها را حل کند. او با تفکیک میان اراده‌ی اجمالی و اراده‌ی تفصیلی و تأکید بر اینکه تسلسل تنها در تحلیل‌های عقلی پیش می‌آید، نشان می‌دهد که در عالم واقع تنها یک اراده وجود دارد و نیازی به اراده‌های متعدد برای تحقق عمل نیست. در عین حال، او مسئله‌ی ارتباط اراده‌ی انسان با اراده‌ی الهی را نیز مطرح کرده و آن را به‌عنوان مبنای فلسفی در تبیین اختیار انسان در نظر می‌گیرد.

مرحوم میرداماد در تلاش برای حل مسئله‌ی تسلسل در اراده، بر چند نکته‌ی اساسی تأکید می‌کند که درک صحیح آن‌ها برای فهم دیدگاه او ضروری است:

نخستین نکته‌ای که میرداماد بیان می‌کند این است که در واقعیت، تنها یک شوق وجود دارد و ما در عالم نفس با شوق‌های متعدد و متباین مواجه نیستیم. این نکته بسیار مهم است، چراکه اگر شوق‌های متعدد به‌طور واقعی وجود داشته باشند، لازمه‌ی آن این خواهد بود که هر شوقی معلول شوقی دیگر باشد و در نتیجه، تسلسل ایجاد شود. اما میرداماد با قاطعیت می‌گوید که وجداناً تنها یک شوق داریم و این شوق به‌عنوان منشأ اراده عمل می‌کند.

2- شوق تفصیلی: زمانی که توجه استقلالی به خود شوق معطوف می‌شود، آنگاه عقل این شوق را تحلیل کرده و به اراده‌های مختلفی تقسیم می‌کند، اما این تحلیل‌ها واقعی نیستند بلکه اعتباری‌اند.

میرداماد معتقد است که عقل می‌تواند اراده را به اراده‌های متعددی تحلیل کند، اما این تحلیل‌ها واقعیت خارجی ندارند، بلکه اعتباری هستند. به بیان دیگر، ممکن است که عقل در تحلیل خود بگوید: "من اراده دارم که اراده کنم"، "من اراده دارم که اراده‌ی اراده کنم"، و الی آخر. اما این تحلیل‌ها صرفاً ساخته‌ی ذهن‌اند و در عالم واقع، چنین اراده‌های متباینی وجود ندارند. او با این تحلیل، حربه‌ی مخالفان را که تسلسل را به‌عنوان یک مشکل منطقی مطرح می‌کنند، از بین می‌برد؛ زیرا تسلسل تنها در امور وجودی معنا دارد، اما در مفاهیم اعتباری، چنین استحاله‌ای مطرح نیست.

منابع
- ‏‫خمينى، روح‌ الله‏. شرح دعاء السحر. تهران: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، 1374.