محقق بروجردی (قدس سره) در تبیین نظریه جبر و اختیار، چند اصل اساسی را بیان می‌کنند. نخست، وی بر نظام علل و اسباب در عالم هستی تأکید دارد و تصریح می‌کند که خداوند علت‌ها را به جعل بسیط خلق کرده است، اما علیت، یعنی رابطه بین علت و معلول، قابل جعل نیست. ایشان در ادامه، اختیار را عامل اصلی افعال انسانی می‌دانند و میان اختیار و اراده تفاوت قائل می‌شوند. برخلاف نظریه مشهور که فعل اختیاری را صرفاً مسبوق به اراده می‌داند، محقق بروجردی معتقد است که فعل اختیاری باید هم مسبوق به اراده و هم مسبوق به اختیار باشد. وی همچنین تصریح می‌کند که اختیار از ذاتیات نفس انسان است. نفس انسان، مانند جسم او، از عناصر مختلفی ترکیب یافته که برخی میل به معنویت و برخی دیگر گرایش به امور مادی دارند. این قوه‌ی عاقله است که انتخاب میان خیر و شر را ممکن می‌سازد. برای اثبات دیدگاه خود، محقق بروجردی به آیه «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ» استناد کرده و تفسیری نو از "أمشاج" ارائه می‌دهد. او معتقد است که این تعبیر به ترکیب استعدادهای متضاد در روح انسان اشاره دارد، نه صرفاً اختلاط مادی نطفه. در بحث اراده الهی، وی تصریح می‌کند که خداوند نفس را با قابلیت اختیار خلق کرده، اما در انتخاب‌های او مداخله مستقیم ندارد. این مسئله، چالشی ایجاد می‌کند: اگر اراده خدا در اختیار انسان نقشی نداشته باشد، به تفویض نزدیک می‌شود و اگر نقش داشته باشد، به جبر شباهت دارد. وی در نهایت به نقد فلاسفه می‌پردازد و تأکید دارد که انسان علاوه بر میل به کمال، قابلیت انتخاب سقوط را نیز دارد، برخلاف نظر مشهور که همه انسان‌ها را جویای کمال می‌داند.

امام در اینجا حتی یک گام فراتر می‌روند و بیان می‌دارند که اساساً تصور یک امر نمی‌تواند علت ایجاد تصور دیگری باشد. ایشان این موضوع را بدیهی می‌دانند و تأکید می‌کنند که بداهةً تصور نمی‌تواند منشأ تصور دیگر شود، بلکه خلاقیت نفس در تولید تصورات امری خودجوش و مستقل است.

اما امام خمینی در اینجا توقف نمی‌کنند و یک مرتبه بالاتر می‌روند و بیان می‌دارند که نفس در تولید تصورات، "فاعل بالتجلی" است. این اصطلاح غالباً در مورد خداوند متعال به کار می‌رود، جایی که یک علم حضوری ذاتی، منشأ تحقق امور می‌شود. در فلسفه صدرایی و حکمت متعالیه، برای تحلیل افعال الهی، از مفهوم فاعل بالتجلی استفاده می‌شود. بر اساس این نظریه، خدای تبارک و تعالی علم اجمالی و تفصیلی نسبت به همه اشیا در ذات خود دارد. این علم، هم اجمالی است و هم تفصیلی، و همین علم الهی منشأ پیدایش عالم شده است. در این نگاه، خداوند نه از طریق صورت‌های متصوره و ابزار مادی، بلکه به واسطه تجلی ذات خویش، عالم را ایجاد کرده است.

فاعل بالتجلی: در اینجا مسئله صور ذهنی مطرح نیست، بلکه علم فاعل به ذات خویش منشأ تحقق افعال است. در واقع، ذات فاعل (در اینجا خداوند) هم علم است و هم منشأ ایجاد.

یکی از تفاوت‌های بنیادین میان ماده و مجردات در این است که: موجودات مادی اگر بخواهند فعلی را انجام دهند، آن فعل در ابتدا وجود ندارد و باید از طریق وسایل ظاهری و ابزار مادی آن را ایجاد کنند. اما در مجردات، افعال مورد نظر از ابتدا در ذات آنها موجود است و تنها نیاز به بروز و ظهور دارند. به همین دلیل، نفس انسانی که مجرد است، تمام افعالی را که قرار است انجام دهد، در کمون ذات خود دارد. برای مثال، زمانی که نفس می‌خواهد یک نظریه علمی یا یک تصور ذهنی جدید را خلق کند، این امر از پیش در ذات آن موجود بوده و اکنون تنها ظهور پیدا می‌کند.

همین قاعده در مورد خداوند به شکلی والاتر برقرار است؛ یعنی خداوند تمام مخلوقات را در علم خود داراست و این علم، منشأ تحقق آن‌ها شده است. بنابراین، نفس انسانی دارای قدرت خلاقیت درونی است و هرچه از قید و بندهای مادی آزادتر شود، این خلاقیت آشکارتر خواهد شد.

2- ماهیت متفاوت شوق و اراده: شوق یک امر انفعالی است؛ یعنی یک حالت و کیفیتی است که بر نفس عارض می‌شود، مانند حب، بغض و دیگر عواطف. اما اراده، امری انفعالی نیست، بلکه از افعال خلق‌شده توسط نفس است. به عبارت دیگر، نفس، اراده را می‌آفریند و آن را ایجاد می‌کند، نه اینکه صرفاً پذیرای آن باشد. بنابراین، اراده، زاییده‌ی خلق نفس است و نفس آن را بدون هیچ واسطه‌ای تولید می‌کند.

 راه‌حل امام خمینی: اختیار انسان، نیازمند اختیار دیگری نیست و محال است که یک اختیار دیگر، مبدأ آن باشد. نفس، اراده را خلق می‌کند و اختیار را پدید می‌آورد، بدون اینکه از اختیار یا اراده دیگری سرچشمه گرفته باشد. بنابراین، اختیار یک امر خودبسنده است که در نفس انسان به‌صورت خلاقانه ایجاد می‌شود.

نتیجه‌گیری: نفس انسان، دارای قدرت خلاقیت در تولید اراده است و این امر، برخاسته از ذات مجرد آن است. اراده، برخلاف شوق، امری انفعالی نیست، بلکه از افعال نفس محسوب می‌شود و نفس آن را بدون هیچ واسطه‌ای خلق می‌کند. مسئله اختیار، نه به جبر منتهی می‌شود و نه به تسلسل، زیرا نفس خود، اختیار را به‌صورت مستقل خلق می‌کند. فاعل بالتجلی، افعال را از طریق علم به ذات خویش محقق می‌کند، در حالی که فاعل بالتصور، از طریق تصویر ذهنی به انجام یک فعل سوق داده می‌شود. این مباحث، درک عمیق‌تری از رابطه میان اراده، خلاقیت نفس و اختیار انسان را فراهم می‌آورد و نشان می‌دهد که چگونه اختیار، به‌عنوان یک امر حقیقی، از ذات مجرد نفس نشأت می‌گیرد.

منابع
- ‏‫خمینی، روح الله‏. موسوعة الإمام الخميني قدس سره الشريف (مناهج الوصول). تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)، 1400.
- ‏‫كلينى‏، محمد بن يعقوب‏‏. الکافي. 15 ج. قم: دارالحديث‏، 1429.
- ‏‫مجلسی، محمدباقر‏. بحار الأنوار. 111 ج. بیروت: دار إحياء التراث العربي‏، 1403.
- ‏‫نورى، حسين بن محمد تقى‏‏. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏. 28 ج. قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، 1408.