محقق بروجردی در بررسی پاسخ‌های ارائه‌شده به این شبهه، ابتدا به دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی اشاره می‌کند که معتقد است علم خدا تابع معلوم است، نه اینکه معلوم تابع علم باشد. بر این اساس، اختیار انسان در چارچوب نظام اتم و اکمل الهی معنا پیدا می‌کند. اما محقق بروجردی این دیدگاه را نقد کرده و تصریح می‌کند که این قاعده تنها در مورد علم انفعالی صادق است، نه علم فعلی خداوند. او توضیح می‌دهد که در علم انفعالی، ابتدا معلوم تحقق پیدا می‌کند و سپس علم نسبت به آن حاصل می‌شود، اما در علم فعلی خدا، خود علم منشأ تحقق معلوم است. بنابراین، نمی‌توان گفت که علم خدا تابع معلوم است، زیرا این علم، خود علت ایجاد اشیا و افعال است. ایشان در ادامه، راه‌حلی برای این اشکال ارائه می‌کند و معتقد است که نظام هستی بر اساس علیت و معلولیت است، اما علیت اشیا امری مجعول نیست، یعنی خداوند ذات اشیا را خلق کرده، اما علیت آن‌ها ذاتی خودشان است، به این معنا که، خداوند علیت را به اشیاء اضافه نکرده، بلکه خود اشیا این ویژگی را ذاتاً دارند. در مورد اختیار انسان، محقق بروجردی تأکید می‌کند که روح انسان از لطایف مختلفی تشکیل شده که برخی او را به سمت معنویت و برخی دیگر به سوی امور نفسانی سوق می‌دهد. او با نیروی عقل و وحی الهی هدایت می‌شود و هنگام انجام هر عمل، ابتدا دو طرف فعل و ترک را بررسی کرده و سپس یکی را انتخاب می‌کند. بنابراین، اختیار انسان ناشی از ذات اوست و جعل الهی به ذات او تعلق دارد، نه به اختیارش. ایشان همچنین تعریف رایج از فعل اختیاری را نقد کرده و تأکید می‌کند که فعل اختیاری نه صرفاً مسبوق به اراده، بلکه مسبوق به اختیار است. اختیار یعنی انسان با آگاهی و بررسی دو طرف، یکی را انتخاب کند. این نظریه بر خلاف نظر مشهور فلاسفه و اصولیون، به‌ویژه آخوند خراسانی است که فعل اختیاری را تنها مسبوق به اراده می‌دانستند. در نتیجه، محقق بروجردی جبر را رد کرده و اختیار را به عنوان مبنای مسئولیت انسان معرفی می‌کند. او نتیجه می‌گیرد که اختیار منشأ ثواب و عقاب است، نه اراده، زیرا اختیار مختص انسان است، در حالی که اراده در سایر حیوانات نیز وجود دارد.

5- ابطال تعریف مشهور از فعل اختیاری: در اندیشه اصولیان، فعل اختیاری معمولاً به این شکل تعریف شده که «فعل اختیاری آن است که مسبوق به اراده باشد». اما محقق بروجردی این تعریف را ناکافی می‌دانند و به صراحت آن را رد می‌کنند. از نظر ایشان، فعل اختیاری آن است که مسبوق به اختیار باشد، نه صرفاً مسبوق به اراده. در واقع، اختیار مقدم بر اراده است و فعل زمانی اختیاری محسوب می‌شود که فرد ابتدا دو گزینه را آگاهانه بررسی کند و سپس یکی را برگزیند.

«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا، إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا»[1]

ایشان تصریح می‌کنند که "أمشاج" به معنای ترکیب پیچیده‌ای از گرایش‌های مختلف در روح انسان است. این گرایش‌ها شامل تمایل به عالم ملکوت و معنویت از یک سو، و میل به امور حیوانی و مادی از سوی دیگر می‌شود. بر همین اساس، انسان به‌گونه‌ای خلق شده که هم قابلیت تعالی و رسیدن به مقام ملائکه را دارد و هم می‌تواند از مرتبه‌ی حیوانی پایین‌تر برود.

بر این اساس، خداوند روحی را در انسان قرار داده که هم استعداد سلوک به‌سوی کمال و معرفت الهی را دارد و هم قابلیت سقوط در ورطه‌ی شقاوت و گمراهی را. پس، "نبتلیه" به معنای آزمودن انسان در مسیر انتخاب میان این دو راه خواهد بود و این آزمایش الهی (نبتلیه) دقیقاً به‌دلیل همین ترکیب متضاد در نفس انسان است که او را در معرض انتخاب میان خیر و شر قرار می‌دهد.

ایشان با تحلیل این آیه بیان می‌کنند که خسارت واقعی، از دست دادن نفس و هویت حقیقی انسان است. این خسران زمانی رخ می‌دهد که یکی از جنبه‌های روحی انسان (مثلاً شهوت یا خشم) بر دیگر ابعاد او غلبه پیدا کند و در نتیجه، ملکات حسنه‌ی انسانی زایل شود. بر این اساس، از دیدگاه محقق بروجردی، انسان موجودی مرکب از لطایف و گرایش‌های متضاد است. اگر میل به فضائل و ملکات حسنه در او غلبه کند، در مسیر کمال و سعادت قرار می‌گیرد، اما اگر تمایلات منفی بر او مسلط شوند، دچار خسران وجودی خواهد شد.

قلب انسان دو گوش دارد؛ در یکی، فرشته می‌دمد و در دیگری، شیطان. این روایت بر وجود دو گرایش متضاد در نفس انسان تأکید دارد؛ یکی میل به خیر که توسط ملک الهی تقویت می‌شود و دیگری میل به شر که شیطان در آن اثر می‌گذارد. محقق بروجردی با اشاره به این احادیث، بر نقش اختیار در تعیین مسیر انسان تأکید می‌کنند. او معتقد است این روایات نشان می‌دهند که هر انسانی به‌طور طبیعی دو گرایش درونی دارد و بر اساس اختیار خود، یکی از این دو مسیر را انتخاب می‌کند.

اما محقق بروجردی با این نظر موافق نیست و معتقدند که انسان هم میل به کمال دارد و هم میل به سقوط، و این دو گرایش به‌صورت علی‌السویه در او قرار داده شده‌اند. به همین دلیل، نمی‌توان گفت که همه‌ی انسان‌ها ذاتاً فقط به دنبال کمال هستند، بلکه برخی از آن‌ها آگاهانه مسیر سقوط را انتخاب می‌کنند. ایشان برای تأیید این نظر، به رفتار مجرمان و افراد فاسد اشاره می‌کنند. به‌عنوان مثال، فردی که دست به دزدی یا قتل می‌زند، به‌خوبی می‌داند که این عمل، یک "رذیلت" است، نه کمال، اما با این حال، آگاهانه این مسیر را برمی‌گزیند. بنابراین، نمی‌توان گفت که او در تشخیص مصداق کمال اشتباه کرده، بلکه او آگاهانه مسیر انحطاط را انتخاب کرده است.

ایشان به روشنی این مسئله را حل نمی‌کنند، اما نتیجه‌ای که از مباحثشان به دست می‌آید، این است که: خداوند نفس انسان را با قابلیت اختیار خلق کرده است. این اختیار، ذاتی نفس است و نیازی به جعل ندارد. اراده‌ی الهی در اختیار انسان مستقیماً مداخله ندارد، اما اینکه این عدم مداخله چگونه به تفویض منجر نمی‌شود، به‌طور دقیق توضیح داده نشده است.

وقد يقال: إنّ إرادية الفعل بالإرادة لكن إرادية الإرادة بنفسها لا بإرادة اُخرى، كموجودية الوجود ومنوّرية النور.[5]

[6]- همان.

منابع
- ‏‫بروجردی، حسین‏. نهایة الأصول. حسینعلی منتظری. 2 ج. قم: تفکر، 1415.
- ‏‫حرّ عاملی، محمد بن حسن‌‏. تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌. 30 ج. قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌، 1409.
- ‏‫خمینی، روح الله‏. موسوعة الإمام الخميني قدس سره الشريف (مناهج الوصول). تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)، 1400.