بحث از موضوع صیغه إفعل تمام شد و به این نتیجه رسیدیم که در میان همۀ اقوال و انظار آنچه هم عرف و هم عقلا مصاحب با او هستند و از جمیع اشکالاتی که بر سایر انظار مبرّاست فرمایش مرحوم محقق حائری اعلی الله مقامه الشریف است و به این نتیجه رسیدیم که این صیغه موضوعةٌ للحکایة عن الحقایق الموجودة فی النفس، و عن الارادة الموجودة فی النفس. صیغه امر حکایت از یک معنا نمی‌کند، حکایت از یک حقیقتی می‌کند و همچنین در دوره سابق به این نظر رسیده بودیم که صیغه إفعل موضوعةٌ للنسبة الایقاعیة یعنی همان که مرحوم محقق نائینی قائل شده بود اما با این تحقیقی که در این دوره مجدداً شد نظر محقق حائری تقویت شد.

در ملکیت هم همینطور است. لفظ «بعتُ» حکایت می‌کند از اینکه بایع ارادۀ نقل و انتقال دارد نه اینکه با لفظ، ملکیت ایجاد شود، بلکه متکلم با «بِعتُ» اولا حکایت می‌کند از اراده­اش برای نقل و انتقال، و ثانیا این موضوع قرار می‌گیرد که عقلا بر آن، اثری را مترتب کنند. اعتبار، عقلایی است ولی لفظ چیزی را ایجاد نمی­کند، حتی در عالم اعتبار. قبلاً هم متذکر شده­ایم که اعتبار معلول معتبِر است. روشن است که وقتی عقلا اعتبار می­کنند آن معتبَر موجود می‌شود، نه اینکه لفظ علت ایجاد معتبَر شود. به قول آقای خوئی لفظ مبرِز اعتباری است که آمر یا متکلم در نفس خویش دارد و این مبرز موضوع برای اعتبار عقلاست.

با تحلیلی که از کلام محقق حائری ارائه شد معلوم می­شود که با کلام آقای خوئی در حقیقت انشاء و کلام محقق عراقی در حقیقت حکم یکی است و مبنای صحیح را به دست می­دهد.. آقا ضیاء عراقی در بیانِ حقیقت حکم قائل به ارادۀ مبرزه است یعنی اراده‌ای که ابراز می‌شود. [1] آقای خوئی هم در حکم و هم در انشاء می‌گوید ابرازِ آن اعتبار نفسانی.[2] آقای حائری هم می‌گوید لفظ انشائی حکایت از آن اراده نفسانی می­کند. این سه قول در یک نقطه‌ای با هم مشترکند اما همچنان یک فرق عمده بین این اقوال وجود دارد و آن اینکه مرحوم آقای خوئی معنا را به عنوان موضوع له قرار می‌دهد نه خود آن حقیقت نفسانی را اما مرحوم آقای حائری خود حقیقت نفسانی را موضوع له قرار داده و حقّ با ایشان است که الفاظ انشاء اصلاً معنا ندارند و در واقع، وقتی تامل کنیم معلوم می­شود که این الفاظ مثل یک علائمی هستند و خودشان معنا ندارند به این صورت که واضع بگوید صیغه إفعل را وضع می‌کنم برای النسبة الطلبیة یا النسبة الارسالیة؛ شاهدش این است که در کتب لغت برای هیئت امر موضوع له ذکر نشده است. اصولی‌ها تلاش کردند تا یک موضوع له برایش درست کنند. متکلم با صیغۀ امر یا وقوع فعل در عالم خارج را اراده می‌کند، و یا تهدید مخاطب و امثال ذلک را. اهل لسان می­گویند صیغه اصلاً معنا ندارد تا بخواهد مشترک لفظی بشود بلکه حکایت از این اراده­های نفسانی می­کنند.

بزرگان از قدماء و متاخرین مثل آخوند، محقق اصفهانی، محقق عراقی، محقق خوئی، مرحوم امام و دیگران بحث­های فراوانی ­کرده­اند راجع به اینکه صیغۀ إفعل در چه چیزی ظهور دارد چرا که این مطلب در استنباطات فقهی بسیار اثرگذار است. حال می­خواهیم منشأ این ظهور را بیابیم. قدما معتقد بودند صیغه إفعل برای طلب وضع شده، حال یا تمسک می‌کردند به تبادر یا به هر دلیل دیگری، و به همین جهت استعمال صیغه در معانی دیگر را مجاز می­دانستند.

پس آخوند قائل است منشأ ظهور شرط الوضع است. ایشان فرمود صیغه إفعل برای طلب انشائی وضع شده و اگر استعمال صیغه در طلب انشائی به داعی طلب حقیقی باشد استعمال حقیقی است و اگر طلب انشائی به داعی تهدید و دیگر دواعی باشد استعمال مجاز خواهد بود.

«و الظاهر أنّ المتبادر من صيغة الأمر: هو البعث و الإغراء الاعتباري في عالم الاعتبار - أعني في دائرة المولوية و العبودية - و المعاني الكثيرة التي عدّت لصيغة الأمر ليست معانيها، و لم توضع الهيئة لها، و لم تستعمل فيها في عرض استعمالها في البعث و الإغراء. بل هي مستعملة فيها مجازاً على حذو سائر الاستعمالات المجازية؛»[5]

«ثم بعد ان كانت الصيغة تستعمل في معان متعددة كما عرفت، فهل هي موضوعة بإزائها على نحو الاشتراك اللفظي، أو موضوعة لواحد منها و يكون استعمالها في غيره مجازاً و جهان: الظاهر هو الثاني، و ذلك لأن المتبادر من الصيغة عند إطلاقها هو إبراز اعتبار الفعل على ذمة المكلف في الخارج، و اما إرادة إبراز التهديد منها أو السخرية أو الاستهزاء أو نحو ذلك فتحتاج إلى نصب قرينة و بدونها لا دلالة لها على ذلك و من الطبيعي ان ذلك علامة كونها موضوعة بإزاء المعنى الأول، دون غيره من المعاني.»[6]

پس ایشان می‌گوید اطلاق لفظی نداریم، بلکه اطلاق مقامی داریم. اطلاق مقامی هم منوط به این است که ما احراز کنیم مولی در مقام بیان است، اگر این را احراز کردیم اینجا از ارادۀ حقیقیه استفاده می‌کنیم و اینکه مولی در مقام جد است و نه در مقام سخریت و هزل. پس تا اینجا یک مرحله این شد که اطلاق لفظی در کار نیست، دوم اینکه اطلاق مقامی در کار است. مرحله سوم این است که اگر شک کردیم متکلم در مقام بیان هست یا نه به ظاهر حال متکلم رجوع می­کنیم. فإن ظاهر حاله یقتضی الارادة الحقیقیة و هو اصلٌ یرجع إلیه فی مقامنا و امثاله لإعتبار ذلک عند العقلا و یرجعون إلیه عند الشک؛ یعنی ظاهر حال متکلم این است که الآن دارد جدی حرف می‌زند. گاهی یک کسی یک حرفی به انسان می‌زند انسان ناراحت می‌شود و برای اینکه مسئله را تمام کند می‌گوید شوخی کردم! انسان برای اینکه حمل بر جد می‌کند ناراحت می‌شود. این ظاهری است که عقلا به آن رجوع می‌کنند.

«انّ سائر الدواعي غير الطلب بحسب النّظر العرفي فيها مئونة زائدة على أصل الطلب و الإرادة لأن من يستهزئ أو يريد التعجيز أيضا يريد الفعل فهو يتقمص قميص من يريد و يطلب الفعل حتى يظهر عجزه أو السخرية به فالطبع الأولي هو الكشف عن الإرادة و الباقي مشتمل على مئونة زائدة منفية بالإطلاق و مقدمات الحكمة.»[10]

مبنای مختار این است که غلبه در موضوعات حجت است یعنی موجب ظن می‌شود. الظن یلحق الشیء بالاعم الاغلب که در کلمات اصولیین قدیم این قاعدة عقلائیِ مسلّم زیاد آمده است، لکن فی الموضوعات، لا فی الاحکام. اینجا هم از همین راه مبنای خودمان را تمام می‌کنیم. آنهایی که ظن در موضوعات را حجت نمی‌دانند – کما اینکه ظاهرش این است بزرگانی که در اینجا قول آنها ذکر شد حجت نمی­دانند – آنها چاره‌ای ندارند مگر اینکه به تبادر تمسک کنند ولی تمسک به تبادر تمسک به چیزی است که نفعی ندارد چرا که لا یثمن و لا یغنی من جوع. در مقابل گفته می­شود تبادر برخلاف آن است و اشکال تمام است. ولی غلبة الاستعمال اینطور نیست. استعمالات خارجی قابل بررسی و ارزیابی است.