بنا بر نظر محقق خوئی، انشاء همان ابراز امر نفسانی است، همانطور که خبر عبارت از ابراز قصد حکایت است. بنابراین لفظ در هر حالی مبرِز است. از نظر ایشان مسلک ایجادیت به معنای ایجاد معنا در خارج صحیح نیست. حتی تفسیر این مبنا به تنزیل – چنانکه محقق اصفهانی فرمود – نیز درست نمی­باشد؛ زیرا مبنای تنزیل با مسلک هوهویّت در حقیقت وضع سازگار است که محقق اصفهانی این مسلک را قبول ندارد. آقای خوئی معتقد است چه مبنای مشهور را در انشاء بپذیریم و چه مبنای ایشان را، در هر صورت کلام نفسی جایگاهی در انشائیات ندارد؛ چرا که کلام نفسی دو رکن دارد که در حقیقت انشاء این ارکان مفقود هستند. اشکالاتی بر نظریۀ آقای خوئی در حقیقت انشاء وارد است. نظریۀ مختار در باب حقیقت انشاء همان نظریۀ مشهور است با این فرق که لفظ سبب ایجاد نیست، بلکه ظرف آن است و ایجاد با اعتبار عقلاء محقق می­شود.

به اعتقاد اشاعره، هم در جملات خبری و هم در جملات انشائی امری وراء خبر و انشاء در عالم نفس متکلم وجود دارد که نامش کلام نفسی است. اینکه آقای خوئی فرمود مدلول جملۀ انشائی و خبری از سنخ کلام نفسی نیست، مطلبی نیست که اشاعره با آن مخالفت کنند. اشاعره انشاء را کلام لفظی می­دانند که خصوصیات خود را دارد، لکن وراء این کلام لفظی، کلام نفسی در عالم نفس وجود دارد.

حال لازم است راجع به این سخن بگوییم که کلام نفسی چیست. گفته شد که برای این مقصود باید در دو مقام بحث کنیم: یک بحث در جملات خبری و یک بحث در جملات انشائی؛ زیرا در هر دو بحث اشاعره ادعا کرده­اند که کلام نفسی وجود دارد.

به این نتیجه رسیدیم که اشاعره می­گویند کلام نفسی در جملات خبری همان اقرار نفس به ثبوت نسبت حکمیه است، که این مطلب تفسیر محقق رشتی است و به نظر تفسیر صحیحی است، لکن با توجیهی که قبلاً به تفصیل توضیح داده شد. اشاعره نمی­گویند که کلام نفسی همان نسبت حکمیه است، بلکه با توجه به عبارات آنها که قبلاً بررسی شد، در جملات خبری صفتی وراء علم است که همان کلام نفسی است. نسبت حکمیه بین موضوع و محمول همان علم است. اقرار نفس به این نسبت همان کلام نفسی است.[1] بنابراین، کلام نفسی در جملات خبری معنایی معقول و قابل تصور دارد.

به نظر می­رسد در بررسی کلام نفسی فرقی در این مطلب نیست که چه مبنایی در حقیقت انشاء اتخاذ کنیم. انشاء طلبی را به هر معنایی که تفسیر کنیم، وراء اراده، طلبی وجود دارد که اشاعره از آن به کلام نفسی تعبیر کرده­اند. چه بگوییم انشاء، ایجاد المعنی باللفظ فی عالم الاعتبار است، یا بگوییم تنزیل اللفظ منزلة المعنی است، یا اینکه معتقد شویم ابراز امر نفسانی یا حکایت از حقائق موجود در نفس است، این مبانی مضر به مدعای اشاعره نیست. آن امر نفسانی یا آن حقیقت موجود در نفس که به وسیلۀ لفظ ابراز یا حکایت شده است، خواه آن حقیقت، اراده باشد یا تمنی و امثال آن، نشان می­دهد که در نفس نیز امری واقعی وجود دارد، و لذا فرمایش آقای خوئی که اینها مجرد وهم و خیال است صحیح نیست. نتیجه آنکه به نظر می­رسد مدعای اشاعره در کلام نفسی، چه در جملۀ خبری و چه انشائی، معنای قابل تصوری دارد و ثبوتاً ممکن است. هذا تمام الکلام در تبیین معنای کلام نفسی.

بعد از این باید ادله­ای که اشاعره بر کلام نفسی اقامه کرده­اند مورد بررسی قرار گیرد. توجه شود که نفسِ ادلۀ آنها شاهد بر این مطلب است که مراد آنها از کلام نفسی لفظ انشاء نیست، بلکه امری وراء کلام لفظی است و مدلول آن است. بنابراین آنها کلام لفظی که قرآن باشد را قبول دارند و این غیر از تکلم ذاتی خداوند است که صفتی قدیم می­باشد.

اخطل شاعر می­گوید کلام در فؤاد است. همچنین، اشاعره در بعضی از کتاب­های کلامی­شان به آیۀ «وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ»[3] استدلال کرده­اند،[4] با این بیان که یهود و منافقین با لسان حرفی نمی­زدند بلکه در نفس­های خودشان که به معنای قلوب­شان است سخن می­گفتند.

اما در مورد آیه باید گفت، ظاهرش همان است که اشاعره می­گویند، یعنی کلام در نفس آنها موجود است، ولی احتمال دیگر این است که مراد از «یقولون فی انفسهم»  همان گفتگو در میان خودشان باشد، یعنی این حرفی است که بین خودشان رد و بدل شده است و با یکدیگر گفتگو می­کنند. بنابراین «فی انفسهم» یعنی «ما بینهم»، به این معنا که یک حرفی بین آنها رایج است که به یکدیگر می­گویند چرا در مقابل آنچه ما می­گوییم خدا عذابی نمی­کند.

بالاخره امر لفظی نیاز به یک منشأ در نفس متکلم دارد و از آنجا که در این اوامر، اراده­ای در نفس نیست پس صفت دیگری باید منشأ امر لفظی شود که همان طلب نفسی است.

پس در اوامر امتحانیه و اعتذاریه تنها چیزی که موجود است همان طلب و ارادۀ انشائی است که مغایرت این دو نیز اثبات نشده است. مرحوم امام و آقای بروجردی از این اشکال جواب دیگری داده­اند و با توضیح خود هم کلام اشاعره را باطل و هم نقدی بر مرحوم آخوند وارد کرده­اند.[8]