یکی دیگر از دلایلی که اشاعره برای اثبات کلام نفسی بدان تمسک کرده­اند تکلیف به عصاة و کفار است، با این بیان که اگر خداوند عصاة و کفار را مجازات خواهد کرد، از این معلوم می­شود تکالیف الهی به آنها هم تعلق گرفته است. حال اگر بگوییم که خدا در تکلیف عصاة اراده داشته است، تخلف مراد از اراده لازم می­آید و این در حق خداوند متعال محال است. و لذا باید گفت دراینجا طلب وجود دارد که تخلف آن از مطلوب محال نیست. از این دلیل شبهۀ جبر استشمام می­شود. قبل از ورود به این شبهه، جمع­بندی نسبت به مطالب قبل انجام شد. گفتیم بحث کلام نفسی را باید به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد و سپس به سراغ بحث تغایر طلب و اراده رفت. نظریۀ نهایی در کلام نفسی این است که بنابر تفسیری که محقق رشتی و سپس محقق اصفهانی از کلام نفسی کرده­اند، امری معقول است که امکان تصور دارد، ولی اثباتاً دلیلی بر وجود کلام نفسی نیافته­ایم و تمام ادلۀ اشاعره را مورد خدشه قرار دادیم. حال باید نظریۀ مختار در بحث تغایر طلب و اراده مورد بررسی قرار گیرد. برای این امر، کلام مفصلی از محقق عراقی را مورد مطالعه قرار خواهیم داد.

محقق عراقی در مرحلۀ بعد، خودشان توجیهی برای کلام اشاعره ذکر می­کنند که با مبانی قائلین به تغایر منافاتی ندارد و بعد می­فرماید بر اساس این توجیه، کلام اشاعره حرف معقولی خواهد بود و نمی­توان به راحتی آن را انکار نمود، گرچه این توجیه از عبارات آنها بعید است! پس اگر کسی بخواهد کلام آنها را باطل کند، باید مبانی سه­گانه­شان را مورد خدشه قرا ردهد. در مرحلۀ سوم، ایشان شروع می­کنند به تخریب مبانی اشاعره و پاسخ دادن به اشکالات آنها. این رئوس مطالب محقق عراقی است که در بیش از چهارده صفحه به صورت مفصل به آنها پرداخته است.

توجیه چهارم این است که گفته شود طلب عبارت از ابراز اراده است. تا مادامی که اراده ابراز نشده و در عالم نفس است طلبی از آن انتزاع نمی­شود، اما وقتی ابراز شد طلب محقق می­شود.

«و عليه نقول أيضا بأنه لا يكاد يلائم شيء من التوجيهات المزبورة كلامهم بوجه أصلا، حيث انّ الطلب بمعنى الإنشائي منه - كما هو توجيه الكفاية - و ان يساعد عليه اللازم الأوّل من قابليّة تعلّقه بالمحال لعدم استلزامه لإرادة الإيجاد من المكلّف، و لكنّه لا يساعد عليه جهة موضوعيّته لحكم العقل بوجوب الإطاعة و الامتثال. و اما كونه بمعنى حملة النّفس و هيجانها بنحو المطلوب فهو أيضا غير قابل للتعلّق بالمحال و لا يصحّح أيضا كونه لصلاح في نفسه فبقي بعد الإشكالات بحالها. و أمّا كونه بمعنى الاشتياق فهو و ان يصحّح جواز تعلّقه بالمحال - كما في اشتياق المريض إلى شفاء مرضه و المحبوس إلى الفرار من السجن و التخلّص منه و اشتياق الإنسان إلى عود شبابه - و يمكن أيضا وقوعه موضوعا لحكم العقل بوجوب الامتثال فيما لو أحرز العبد اشتياق مولاه إلى شيء و لكنّه أيضا لا يصحّح كونه لصلاح في نفسه. و حينئذ فبقرينة استدلالهم بمثل الأوامر الامتحانيّة يعلم بعدم إرادتهم من الطلب الاشتياق نحو الشيء و لا من الإرادة حملة النّفس و هيجانها نحو المطلوب. و امّا كونه بمعنى البعث و التّحريك و الوجوب و اللّزوم و نحوها فهو أيضا غير محكي بالأمر لما عرفت من كونها أمورا انتزاعيّة متأخّرة عن الأمر يعتبرها العقل عن مقام إبراز الإرادة فلا يمكن ان يكون محكيّا للأمر، كما هو واضح.»[10]