در پاسخ به اشکال‌های مطرح شده درباره‌ی ارادی بودن اراده، مرحوم میرداماد نظریه‌ای ارائه می‌دهد که به طور خاص به مسأله‌ی تسلسل در اراده می‌پردازد. او معتقد است که در عالم واقع تنها یک شوق وجود دارد که اراده را به وجود می‌آورد و این شوق به‌صورت اجمالی و وحدانی است. او توضیح می‌دهد که عقل ممکن است این اراده را تحلیل کند و آن را به اراده‌های متعدد تقسیم کند، اما این اراده‌ها صرفاً اعتباری هستند و واقعاً وجود ندارند. از این رو، تسلسل در این تحلیل‌ها محلی ندارد، چراکه تسلسل تنها در امور وجودی و حقیقی مطرح می‌شود و در مفاهیم اعتباری، چنین چیزی معقول نیست. میرداماد تفاوت میان شوق اجمالی و شوق تفصیلی را توضیح می‌دهد: در ابتدا، فرد تنها به فعل توجه دارد و اراده به‌طور اجمالی وجود دارد. اما وقتی اراده به‌طور مستقل مورد توجه قرار می‌گیرد، عقل آن را به اراده‌های مختلف تحلیل می‌کند که این تجزیه‌ها تنها اعتبارات ذهنی هستند و در واقعیت چنین تعددی در اراده‌ها وجود ندارد. او بر این نکته تأکید می‌کند که تسلسل در این اعتبارات ذهنی مستلزم هیچ استحاله‌ای نیست. همچنین، میرداماد با استفاده از قیاس فلسفی، نشان می‌دهد که در عالم خارج هیچ‌گاه بی‌نهایت وجود ندارد، اما در ذهن انسان می‌توان بی‌نهایت را تصور کرد. به همین ترتیب، تکثر اراده‌ها در ذهن هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، چراکه این امور صرفاً اعتباری هستند. در نهایت، میرداماد با تفکیک میان اراده‌های واقعی و اعتباری، توانسته است مسأله‌ی تسلسل را حل کند و ثابت کند که در عالم واقع تنها یک اراده وجود دارد، در حالی که تحلیل‌های عقلی و ذهنی از آن، هیچ مانعی ندارد و مستلزم هیچ امر محالی نیست.

پس از تبیین نظریه‌ی میرداماد در باب اراده و تحلیل آن، اکنون باید بررسی کنیم که چه اشکالاتی بر این دیدگاه وارد شده و آیا این اشکالات قابل پذیرش هستند یا خیر. این بحث، از یک‌سو دارای ابعاد فلسفی عمیقی است و از سوی دیگر، در فهم برخی از آیات قرآنی تأثیر دارد. بنابراین، تأمل در آن می‌تواند زوایای جدیدی را در فهم رابطه‌ی اراده‌ی انسانی و الهی روشن سازد. یکی از مهم‌ترین اشکالاتی که بر دیدگاه میرداماد وارد شده، از سوی ملاصدرا مطرح گردیده است. ملاصدرا که از شاگردان برجسته‌ی میرداماد است، به بررسی و نقد نظریه‌ی استادش پرداخته و سه اشکال بر آن وارد کرده است. از میان این سه اشکال، اشکال سوم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و شایسته‌ی بررسی دقیق‌تری است.

ملاصدرا با این استدلال، نظریه‌ی میرداماد را با چالشی جدی مواجه می‌کند. او نشان می‌دهد که اگر اراده‌های انسان را در یک مجموعه در نظر بگیریم، نمی‌توان برای آن‌ها علتی در درون همان مجموعه پیدا کرد، زیرا این امر به تناقض منطقی منجر می‌شود. از سوی دیگر، اگر علت آن‌ها را بیرون از این مجموعه فرض کنیم، مستلزم پذیرش جبر خواهد بود که با اختیار انسان در تضاد است. بنابراین، نقد ملاصدرا بر نظریه‌ی میرداماد، تلاشی است برای روشن کردن این نکته که تبیین میرداماد درباره‌ی اراده، نمی‌تواند به‌طور کامل از اشکال جبر یا تناقض درون‌گروهی فرار کند.

پس از بررسی اشکال ملاصدرا بر دیدگاه میرداماد در باب اراده، اکنون باید بررسی کنیم که آیا این اشکال واقعاً بر نظریه‌ی میرداماد وارد است یا خیر. با توجه به توضیحاتی که درباره‌ی نظریه‌ی میرداماد ارائه شد، به نظر می‌رسد که اشکال ملاصدرا مبتنی بر یک برداشت ناقص از سخنان میرداماد است. در این بخش، به تحلیل این اشکال و پاسخ آن خواهیم پرداخت.

نخستین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که ملاصدرا در اسفار متن کامل کلام میرداماد را نیاورده است. متن دقیق و کامل این نظریه را می‌توان در کتاب قبسات و ایقاظات یافت. با توجه به بیان میرداماد در این دو اثر، دیدگاه او در باب اراده و مسئله‌ی تسلسل کاملاً روشن می‌شود. بنابراین، به نظر می‌رسد که ملاصدرا در اسفار با اتکا به نقل ناقص از سخنان استاد خود، برداشتی نادرست از آن ارائه داده است.

ملاصدرا در اشکال خود، این تحلیل‌های عقلی را همچون اراده‌های واقعی در نظر گرفته و سپس می‌پرسد که علت این اراده‌های متعددی که عقل آن‌ها را تفکیک کرده، چیست؟ اگر یک اراده‌ی مستقل علت همه‌ی آن‌ها باشد، منجر به تناقض درونی می‌شود؛ زیرا این اراده باید هم داخل مجموعه‌ی اراده‌ها باشد و هم خارج از آن. اما اگر اراده‌ی الهی علت آن‌ها باشد، مستلزم جبر خواهد بود. پاسخ میرداماد به این اشکال کاملاً روشن است: این تحلیل‌های عقلی، اعتبارات ذهنی‌اند و نه امور واقعی، و ازاین‌رو، اصلاً نیازی به علت ندارند. همان‌طور که عقل می‌تواند "انسان" را به "حیوان ناطق" تحلیل کند، بدون اینکه این تحلیل نیازی به علت داشته باشد، در اینجا نیز عقل اراده را به سطوح مختلف تقسیم می‌کند، اما این تحلیل‌ها، امور مستقلی نیستند که بخواهند علتی داشته باشند.

به عبارت دیگر، اراده‌های متعددی که ملاصدرا به آن‌ها اشاره می‌کند، صرفاً در عالم اعتبار وجود دارند و موضوعی برای تسلسل در میان آن‌ها نیست. تسلسل تنها در امور واقعی و وجودی ممکن است، نه در تحلیل‌های ذهنی و اعتباری. به همین دلیل، مسئله‌ی تسلسل که ملاصدرا مطرح می‌کند، در اینجا اصلاً محلی از اعراب ندارد.

با توجه به این تحلیل، روشن می‌شود که اشکال ملاصدرا بر میرداماد، بر اساس یک برداشت نادرست از نظریه‌ی وی است. میرداماد هرگز نگفته است که اراده‌های متعددی به‌طور واقعی در نفس انسان وجود دارند. بلکه او بر این باور است که انسان تنها یک اراده دارد، اما عقل می‌تواند این اراده‌ی واحد را به لایه‌های مختلف تحلیل کند. این تحلیل، صرفاً یک اعتبار ذهنی است و نیازی به علت ندارد. بنابراین، تسلسلی که ملاصدرا مطرح می‌کند، تنها در صورتی رخ می‌دهد که این تحلیل‌های عقلی را اموری واقعی فرض کنیم، درحالی‌که چنین برداشتی با مبنای نظریه‌ی میرداماد ناسازگار است. از این رو، با دقت در کلام میرداماد، مشخص می‌شود که هیچ مجالی برای اشکال ملاصدرا وجود ندارد و نظریه‌ی میرداماد همچنان در تبیین رابطه‌ی اراده‌ی انسانی و الهی، انسجام خود را حفظ می‌کند.

فتحصل: أن السيد قدس سره في مقام قطع التسلسل، بدعوى أن في النّفس خزانة الإرادة، لا بمعنى وجود الإرادات الطولية بالفعل، حتى يتوجه إليه إشكال تلميذه، بل بمعنى قوة خلافة للإرادة، أو هي نفس الإرادة إذا لوحظت بالنسبة إلى الفعل الخارجي، و تلك القوة - و هي الشوق الأكيد - كافية في حصول الإرادة إذا لوحظت الإرادة نفسها.[3]

ملاصدرا در اشکال خود بیان می‌کند که اگر مجموعه‌ی این اراده‌های متعدد علتی داشته باشد، این علت یکی از دو حالت را خواهد داشت و حال آنکه حاج آقا مصطفی خمینی (ره) تأکید می‌کند که این دوگانه‌ی ملاصدرا اساساً از ابتدا غلط است، زیرا خود میرداماد علت را مشخص کرده است: همان شوق واحد موجود در نفس. بنابراین، نیازی نیست که بگوییم یا یک اراده‌ی دیگر باید علت باشد (که محال است) یا اینکه علتش اراده‌ی الهی است (که مستلزم جبر است). میرداماد بر این نکته تأکید دارد که تمام تحلیل‌های عقلانی، اعتباراتی هستند که بر پایه‌ی یک شوق واحد شکل می‌گیرند.

یکی از خطاهای ملاصدرا در اشکالش این است که تحلیل‌های عقلی را به‌عنوان اموری واقعی در نظر گرفته است، درحالی‌که این تحلیل‌ها صرفاً اعتباری هستند. حاج آقا مصطفی خمینی بر این نکته تأکید دارد که اگر این اراده‌های متعدد، امور واقعی بودند، در آن صورت، تسلسل لازم می‌آمد. اما چون این‌ها تنها تحلیل‌های عقلی و اعتباری هستند، نیازی به علت واقعی ندارند. این همان اشتباهی است که ملاصدرا مرتکب شده و از این‌رو، اشکالش به نظریه‌ی میرداماد وارد نیست. با توجه به تحلیل‌های ارائه‌شده توسط حاج آقا مصطفی خمینی (ره)، روشن می‌شود که اشکال ملاصدرا بر میرداماد ناشی از درک نادرست از مبانی نظریه‌ی اوست.

وأنت خبير بما فيه وفي مقايساته؛ فإنّ الإرادة بما أنّها صفة موجودة حقيقية تحتاج إلى علّة موجدة؛ إمّا إرادة اُخرى أو شيء من خارج، فيتسلسل أو يلزم الاضطرار والجبر. ولا يمكن أن يقال: إنّ علّة تحقّق الإرادة نفس ذاتها بالضرورة، كما أنّ العلم بالغير أو بذواتنا ليس معلولاً لنفسه بل لأمر آخر. نعم، إذا لاحظنا علمنا بصورة، يكون معلوماً بواسطة هذا اللحاظ وتنقطع اللحاظات بتركها، وكذا في اللزومات؛ فإنّ اللزوم أمر اعتباري إذا لوحظ طرفاً يعتبر لزوم آخر بينه وبين الموضوع وتنقطع بانقطاع الاعتبار، وأمّا الإرادة المتعلّقة بالشيء فلا تكون اعتبارية وتابعة للحاظ.[4]

امام خمینی (ره) این پرسش را مطرح می‌کنند که اگر میرداماد می‌گوید که اراده‌های تحلیل‌شده‌ی عقلانی، اعتباری هستند، آیا اراده‌ی اصلی‌ای که در نفس وجود دارد نیز اعتباری است؟ پاسخ روشن است: خیر؛ زیرا این اراده‌ی اصلی، منشأ وقوع فعل در خارج می‌شود. حال، اگر این اراده‌ی اصلی، امری واقعی باشد، آنگاه نیاز به یک علت واقعی دارد. اگر گفته شود که علت آن نیز یک امر اعتباری است، این تناقضی آشکار خواهد بود؛ زیرا امر واقعی نمی‌تواند علتش یک امر اعتباری باشد.

بنابراین، دیدگاه میرداماد که اراده را به شوق تحویل می‌برد، از نظر فلسفی نادرست است؛ زیرا نه‌تنها نمی‌تواند علت واقعی اراده را توضیح دهد، بلکه منجر به پذیرش یک تسلسل مخفی در تحلیل علیت می‌شود. این تحلیل نشان می‌دهد که امام خمینی (ره)، برخلاف میرداماد، بر این باور بودند که اراده، امری بسیط و واقعی است و برای تحقق آن، علت واقعی لازم است، نه تحلیل‌های اعتباری عقلانی.

امام خمینی (ره) در نقد خود می‌گوید که اگر اراده‌ی انسانی یک امر واقعی باشد، پس باید علتی واقعی برای آن در نظر گرفت و نمی‌توان آن را صرفاً به تحلیل‌های عقلانی و اعتباری فروکاست. اما حاج آقا مصطفی خمینی (ره) پاسخ می‌دهد که طبق دیدگاه میرداماد، علت اراده، همان شوق واحدی است که در نفس وجود دارد. بنابراین، نیازی به فرض یک علت مستقل دیگر نیست، بلکه این شوق به‌طور ذاتی منشأ تمام اراده‌های تحلیل‌شده‌ی عقلانی است. این اختلاف دیدگاه میان دو متفکر بزرگ نشان‌دهنده‌ی عمق مباحث فلسفی درباره‌ی اراده و اختیار است و تأمل در آن‌ها، فهم بهتری از این مسئله‌ی بنیادین را برای پژوهشگران حوزه‌ی فلسفه و عرفان فراهم می‌کند.

یکی از نکات مهمی که حاج آقا مصطفی خمینی (ره) بر آن تأکید دارد، این است که عبارت‌های میرداماد ممکن است دچار ابهام باشد، اما معنای صحیح آن همان است که او بیان می‌کند. او اذعان دارد که برخی از تعابیر میرداماد صراحت کافی ندارند و ممکن است موجب سوءتفاهم شوند. اما در نهایت، تفسیر صحیح این است که تمام اراده‌های تحلیل‌شده‌ی عقلانی، به یک شوق بازمی‌گردند و شوق به‌تنهایی علت کافی برای اراده است.

اگر شوق و اراده را اموری غیر اختیاری بدانیم، نتیجه این خواهد شد که افعال انسانی نیز غیر اختیاری خواهند بود، چراکه هر فعل اختیاری باید مسبوق به اراده باشد و اگر خود اراده غیر اختیاری باشد، دیگر نمی‌توان از اختیار سخن گفت. اما اگر شوق و اراده را اموری اختیاری بدانیم، باید دارای علتی باشند، و این علت یا خود یک اراده‌ی دیگر از انسان است، یا اراده‌ی الهی است. اگر گفته شود که این اراده‌ی دیگر نیز از خود انسان است، در این صورت با یک سلسله‌ی بی‌پایان از اراده‌ها مواجه خواهیم شد که منجر به تسلسل می‌شود. اگر گفته شود که این اراده‌ی دیگر، اراده‌ی الهی است، در این صورت جبر پیش خواهد آمد. نتیجه‌ی این اشکال این است که نظریه‌ی میرداماد نتوانسته است توضیح دهد که چگونه اراده می‌تواند اختیاری باشد بدون آنکه تسلسل یا جبر لازم بیاید.

اراده‌ای که منشأ افعال اختیاری است، یک امر واقعی است، نه صرفاً اعتباری. بنابراین، نیازمند یک علت واقعی است، نه یک تحلیل عقلانی صرف. در نتیجه، نمی‌توان گفت که تحلیل عقلانی، مسئله‌ی علت‌مندی اراده را حل می‌کند. تحلیل عقلانی، پاسخ مناسبی به پرسش از اختیار اراده نیست. اگر تحلیل عقلانی اراده را به اراده‌های متعددی فرو بکاهد، این تحلیل تغییری در واقعیت اراده ایجاد نمی‌کند. پرسش اصلی مستشکل این است که آیا خود اراده، اختیاری است یا خیر؟ پاسخ میرداماد، این پرسش را نادیده گرفته و تنها به بحث‌های اعتباری پرداخته است.

[7]- ‏همان، ج 2، 54-56.

منابع
- ‏‫الشیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم‏. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیّة الأربعة. 9 ج. بیروت: دار إحیاء التراث، 1981.
- ‏‫خمینی، روح الله‏. موسوعة الإمام الخميني قدس سره الشريف (مناهج الوصول). تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)، 1400.
- ‏‫خمینی، مصطفی‏. تحریرات في الأصول. 8 ج. قم: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)، 1376.
- ‏‫میر داماد، محمد باقر بن محمد‏. الإیقاظات (مصنفات میر داماد). عبدالله نورانی. 2 ج. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.