بر اساس دیدگاه‌های بزرگان، اراده تشریعی به فعل غیر تعلق نمی‌گیرد. علامه طباطبایی و محقق اصفهانی هر دو تصریح کرده‌اند که اراده به فعل غیر، از حیث وجود آن ممکن نیست، بلکه تنها از حیث صلاح و ملاک آن می‌تواند مطرح باشد. در واقع، اگر تحقق یک فعل متوقف بر اراده غیر باشد، دیگر نمی‌توان گفت که اراده به آن تعلق گرفته است. اشاعره و معتزله که معتقدند تکالیف شرعی، اراده شارع به افعال بندگان است، با مشکل تخلف اراده از مراد مواجه می‌شوند. اراده تکوینی، حقیقت اصلی اراده است و تخلف‌ناپذیر می‌باشد. تقسیم اراده به تکوینی و تشریعی، تقسیمی اعتباری و مسامحی است، زیرا حقیقت اراده همان علم است که علت فاعلی برای تحقق مراد محسوب می‌شود. اوامر و نواهی شرعی، بیانگر ملاکاتی هستند که موجب تحقق حق طاعت الهی می‌شوند. این اوامر، صرفاً بیانگر اراده شارع برای تحقق افعال بندگان نیستند، بلکه اخبار از وجود صلاح و ملاک لزومی در افعال می‌باشند. بنابراین، تکالیف شرعی، نوعی هدایت الهی محسوب می‌شوند که نه به‌عنوان اراده مستقیم شارع، بلکه به‌عنوان اخباری از ملاکات مطرح هستند. برخی متکلمان مقاصدی معتقدند که احکام شرعی مبتنی بر مصالح عامه همچون حفظ عقل تشریع شده‌اند. اما این دیدگاه به‌طور افراطی، احکام را به قواعد کلی تقلیل داده و ثبات شریعت را از بین می‌برد. به همین دلیل، باید میان ملاک حکم و علت تشریع تفکیک قائل شد. عبادات همچون نماز، لطفی الهی هستند که راه بندگی را مشخص می‌کنند. اگر خداوند مسیر صحیح عبادت را معین نکرده بود، اطاعت از او دشوار می‌شد. این مبنا می‌تواند بسیاری از مسائل اصولی و فقهی را حل کند و چارچوبی روشن برای تحلیل احکام شرعی ارائه دهد.

بر اساس آنچه بیان شد، تقسیم اراده به اراده تکوینی و اراده تشریعی، یک تقسیم واقعی نیست، بلکه تقسیمی اعتباری و غیرحقیقی است. علامه طباطبائی (رضوان‌الله‌علیه) نیز بر این نکته تأکید دارند و تصریح می‌کنند که اراده تشریعی، در حقیقت اراده نیست، بلکه صرفاً یک اعتبار یا وضع است. حقیقت اراده همان اراده تکوینی است که در آن، متعلق اراده همان فاعل اراده است؛ یعنی اراده به فعلی تعلق می‌گیرد که فاعل آن خود شخص مرید باشد.

اما این فرض، بدیهی‌البطلان است، زیرا فعل نمی‌تواند دو اراده مجزا داشته باشد. این مانند آن است که بگوییم یک لامپ، روشن شده و نور داده است، اما در عین حال، یک لامپ دیگر نیز برای روشن کردن همان فضا نیاز است! در اینجا تحصیل حاصل رخ می‌دهد که محال است.

بنابراین، یک فاعل مختار، یک فعل را به اختیار خود و بر اساس اراده خود انجام می‌دهد. حال، اگر کسی بگوید که علاوه بر این اراده، یک اراده تشریعی دیگر نیز برای تحقق همان فعل وجود دارد، این سخن لغو است؛ زیرا فاعل، خود به اختیار، آن فعل را انجام داده است. بنابراین، نیازی به اراده تشریعی در کنار اراده تکوینی نیست. از سوی دیگر، باید توجه داشت که اراده تکوینی انسان، در طول اراده تکوینی خداوند است، نه در عرض آن. یعنی اراده انسان، خود معلول اراده الهی است، اما این معلولیت به‌گونه‌ای است که موجب جبر نمی‌شود. این مسئله را در ادامه بحث، به تفصیل توضیح خواهیم داد.

بر اساس آنچه مطرح شد، اراده تشریعی از اساس معنا ندارد و نمی‌توان گفت که خداوند اراده‌ای به فعل غیر دارد. این مسئله امری واضح‌البطلان و واضح‌الاستحاله است. حال برای روشن‌تر شدن این دیدگاه، لازم است توضیح داده شود که حقیقت اوامر الهی چیست و چرا اراده تشریعی، اصطلاحی نادرست است؟

خدای متعال اوامر خود را در قالب انشائیات بیان کرده است؛ برای مثال، در آیه «أقیموا الصلاة»، دستور به نماز آمده است. اما روح این انشاء، در واقع اخبار از ملاک است، آن هم اخبار به صورت اجمالی. این یعنی آنچه شارع بیان می‌کند، صرفاً یک امر انشایی نیست، بلکه حاوی گزارشی از وجود یک ملاک در فعل مورد نظر است. این دیدگاه، به‌طور خاص در برابر نظریه مشهور مطرح می‌شود که معتقد است اراده تشریعی همان بعث و زجر است. اما مدققان از حکما تصریح کرده‌اند که بعث و زجر، خود از افعال تکوینی خداوند است، نه چیزی جداگانه به نام اراده تشریعی. بنابراین، نمی‌توان گفت که امر و نهی، همان اراده تشریعی هستند.

برخی ممکن است تصور کنند که اگر اوامر الهی صرفاً اخبار از ملاکات باشند، پس قالب‌های انشایی در احکام شرعی چه فایده‌ای دارند؟ در پاسخ باید گفت که این قالب‌ها وسیله‌ای برای هدایت مکلف به سمت ملاکات واقعی احکام هستند. یعنی اگر این اوامر و نواهی در قالب انشایی بیان نشوند، مردم به آن ملاکات راهی نخواهند یافت. در واقع، اصالة الاطلاق، اصالة العموم، تخصیص و سایر مباحث اصولی که در الفاظ وجود دارند، همچنان در این اوامر جاری خواهند بود. این بدان معناست که روش تحلیل احکام شرعی در فقه و اصول دست‌نخورده باقی می‌ماند، اما نباید این اوامر را مستقیماً به اراده‌ای تشریعی منتسب کرد.

3- بیان برخی از احادیث درباره اراده تشریعی، متناسب با فهم عمومی مردم بوده و نباید از آن، مفهوم یک اراده واقعی برداشت شود.

اما این استدلال قادر به ایجاد یک جامع حقیقی بین اراده تکوینی و تشریعی نیست؛ زیرا اگر علم به نظام صلاح، از جمیع جهات مطلق باشد، خودبه‌خود تکوینی خواهد شد، درحالی‌که در اراده تشریعی، اساساً فعل به اختیار مکلف واگذار شده است. بنابراین، این تقسیم‌بندی تنها یک تحلیل ثانوی و اعتباری است، نه یک واقعیت تکوینی درباره اراده.

نکته اساسی در اینجا این است که حقیقت اراده، منفک از مراد نیست. برخی از متکلمان، از جمله اشاعره، معتقدند که اراده از مراد جدا نیست، که این امری بدیهی است. به عبارت دیگر، هرجا اراده محقق شود، مراد نیز تحقق خواهد یافت. این در حالی است که شوق ممکن است محقق شود اما به مرحله اراده نرسد، اما اگر اراده محقق شود، حتماً فعل مورد نظر نیز به وقوع می‌پیوندد. برای مثال، در افعال انسانی، اراده مستلزم تحریک عضلات است و به‌محض تحقق اراده، عمل نیز انجام خواهد شد.

3- اگر اراده تشریعی، قابلیت تخلف از مراد را داشته باشد، پس حقیقتاً اراده نیست و اطلاق این واژه بر آن، یک اطلاق مسامحی خواهد بود.

ما حصل کلام اینکه تقسیم اراده به تکوینی و تشریعی، از اساس نادرست است. اگر اراده تنها یک حقیقت دارد، باید آن را به اراده تکوینی محدود کرد، چراکه در اراده، تحقق مراد، لازم و غیرقابل تخلف است. حال، هنگامی که به آیاتی مانند «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ»[2] توجه می‌کنیم، نباید بپرسیم که این اراده، تکوینی است یا تشریعی؟ بلکه پاسخ روشن است: اراده، تنها تکوینی است. همان‌گونه که در حدیث «إِنَّ لِلَّهِ إِرَادَتَيْنِ وَ مَشِيَّتَيْنِ»[3] بیان شده، این تفکیک صرفاً مطابق فهم عامه مردم صورت گرفته است، نه اینکه حقیقتاً دو نوع اراده مستقل در ذات الهی وجود داشته باشد.

برخی می‌گویند که وقتی خداوند می‌فرماید «أقِيمُوا الصَّلَاةَ»، یعنی اراده کرده است که بندگان نماز را به‌جا آورند. اما اگر این‌گونه باشد، این اشکال مطرح می‌شود که چرا برخی از مکلفین مانند کفار و اهل معصیت، این امر را اجرا نکردند؟ آیا مراد خداوند تخلف یافته است؟ در پاسخ باید گفت که در اینجا اصلاً اراده‌ای در کار نیست. اگر اراده در میان باشد، باید به‌دنبال آن، فعل مرید تحقق یابد. اما اراده به حصول فعل از غیر، امری نامعقول و محال است؛ زیرا اراده زمانی معنا دارد که فاعل، مستقیماً فاعلیت آن فعل را داشته باشد. حتی شوق به حصول فعل از غیر نیز امری محال است، چراکه اگر خداوند شوقی به فعل غیر داشته باشد، اما آن غیر، فعل را انجام ندهد، این امر با حقیقت اراده که مستلزم تحقق مراد است، سازگار نخواهد بود.

- برای رسیدن به این نتیجه، نیازی به دخالت "اراده" نداریم، بلکه با چند مقدمه عقلی، این امر اثبات می‌شود.

مرحوم محقق عراقی نیز به‌صراحت اراده تشریعی را رد می‌کند. ایشان تصریح دارد که اراده تشریعی به فعل غیر تعلق نمی‌گیرد و این را از اساس باطل می‌داند. اگر اراده تشریعی به معنای اراده به حصول فعل از غیر باشد، این تناقض‌آمیز است؛ زیرا: هر فعل، به فاعل خود مستند است. اگر فعل، تنها به اراده غیر وابسته باشد، پس اراده فاعل در آن هیچ تأثیری ندارد که این محال است. اگر هم فعل به اراده خود فاعل بستگی دارد، دیگر اراده غیر (مثلاً اراده خداوند به انجام فعل توسط بنده) لغو خواهد بود.[4]

[5]- ‏اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج 1، 280.

منابع
- ‏‫اصفهانی، محمد حسین‏. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. 6 ج. بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1429.
- ‏‫عراقی، ضیاء الدین‏. نهایة الأفکار. 4 ج. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1417.
- ‏‫فیض کاشانی، محمد‏. الوافی. اصفهان: مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علی (علیه السلام) العامة، 1406.