اشاعره برای اثبات کلام نفسی دلایلی آورده­اند که بعضی از آنها فقط کلام نفسی را در خداوند اثبات می­کند و بعضی دیگر در خصوص انسان. یکی از دلایلی که آنها در اثبات کلام نفسی در انسان به آن تمسک می­کنند فروضی است که در جملات خبری راه دارد. در هر جمله خبری سه احتمال وجود دارد: یا متکلم علم به نسبت دارد، یا شک به نسبت دارد و یا علم به خلاف نسبت دارد. در فرض دوم و سوم که علم به نسبت وجود ندارد باید چیزی وراء آن به نام کلام نفسی به عنوان مدلول جمله وجود داشته باشد. از این دلیل جواب داده شد.

آیا خطاب الهی مثل «أقیموا الصلاة» به کفار هم تعلق گرفته است؟ اگر جواب مثبت است، دراینصورت خدا می­داند که کفار امتثال امر نخواهند کرد، پس چطور اراده کرده است، و حال آنکه مراد او از اراه منفک خواهد شد. از نظر اشاعره یا باید گفت که اصلاً هیچ اراده­ای در بین نیست و امر به کفار لغو است، و یا باید گفت که در این موارد طلب وجود دارد ولی اراده­ای نیست.

تحلیل این دلیل نیاز به بحث مستوفایی دارد. اشاعره می­گویند به این دلیل که اراده خدا از مراد انفکاک ندارد پس باید چیز دیگری به نام طلب باشد  و انفکاک طلب از مطلوب امر ممکنی است. نتیجه آنکه باید گفت طلب غیر از اراده است که همان کلام نفسی است. از این دلیل آخر، شبهۀ جبر استشمام می­شود و در اینجا لازم است قبل از ورود تفصیلی به این بحث، یک جمع­بندی کلی نسبت به بحث کلام نفسی از یک طرف و مسالۀ تغایر طلب و اراده از طرف دیگر و در آخر جایگاه بحث از شبهۀ جبر انجام شود و بین این موارد تفکیک صورت گیرد. یکی از اموری که در بحث طلب و اراده انجام نشده است دسته­بندی همین عناوینی است که ذکر شد. آیا تغایر طلب و اراده غیر از بحث از کلام نفسی است یا این دو لازم و ملزوم و یا متحد و عین یکدیگرند؟

با دقت در فرمایش مرحوم آخوند که از ابتدای بحث فرمود حق این است طلب و اراده از حیث مفهوم و مصداق با هم متحدند، به نظر می­رسد که از نظر ایشان فرقی بین بحث تغایر طلب و اراده و کلام نفسی وجود ندارد و این دو بحث یکی است، یعنی وقتی در کلمات مرحوم آخوند دقت شود روشن نخواهد شد که این دو بحث با هم متفاوتند. ازاین­رو، بزرگانی مثل محقق نائینی و محقق بروجردی قائل به تغایر میان طلب و اراده شده­اند ولی کلام نفسی را نپذیرفتند. لذا باید به این تفکیک بین این دو بحث توجه کرد و تمایز آنها به همین مطلب برمی­گردد که بحث تغایر طلب و اراده فقط در جملات انشائی مطرح می­شود، اما بحث از کلام نفسی هم در جملات انشائی و هم در جملات خبری جریان دارد.

مطلب سوم که متفرع بر دو مطلب قبلی است همان نکته­ای است که قبلاً هم به آن اشاره کرده­ایم. در میان امامیه و اصولی­ها کسانی مثل محقق نائینی و محقق بروجردی هستند که بین طلب و اراده قائل به تغایرند، اما با این حال کلام نفسی را انکار می­کنند. همانطور که در مطالب قبلی گفته شد، این مطلب دلیل بر این است که این دو بحث، دو نزاع هستند. محقق بروجردی معتقد است که اراده از اموری نیست که قابلیت تعلق انشاء داشته باشد، اما طلب این قابلیت را دارد. در بحث­های قبلی این مطلب مورد نقد قرار گرفت. محقق نائینی فرمود وقتی امری در عالم نفس صادر می­شود، بعد از تصور و تصدیق به فایده و شوق مؤکد که همان اراده است، چیزی وجود دارد به نام حملة النفس یا هجمة النفس که موجب تحریک عضلات می­شود. ایشان اسم آن را طلب گذاشتند که مرحله­ای بعد از اراده است. بعد از اراده، ممکن است طلب موجود شود و ممکن است موجود نشود. این مطالب قبلاً به تفصیل بیان شد و نیازی به تکرار آن تفصیلات نیست. نتیجۀ این مطالب این است که بین دو بحث تغایر و کلام نفسی باید فرق قائل شد و حتی خود اشاعره هم اینها را دو بحث قرار می­دهند، ولو ظاهر کلام آنها موهم این باشد که این دو یک بحث هستند. کیف کان، از آنجا که دو نزاع پیش روی ماست، پس باید دو تحقیق را در اینجا به پایان برسانیم: 1- نظریۀ مختار در کلام نفسی چیست؛ 2- نظریۀ مختار در بحث تغایر میان طلب و اراده چیست.