يكي از آيات شريفه‌اي كه مي‌توان از آن مسئله برزخ را استفاده كرد آيه 46 از سوره مباركه مؤمن است؛ «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوّاً وَعَشِيّاً وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» مي‌فرمايد آتش بر آل فرعون صبح و شام عرضه مي‌شود و بعد مي‌فرمايد «ويوم تقوم الساعة» آن روزي كه قيامت برپا مي‌شود از ناحيه خداي تبارك و تعالي خطاب مي‌آيد «أدخلوا آل فرعون اشدّ العذاب» آل فرعون را در شديدترين عذاب‌ها داخل كنيد.

در آيه قبل مي‌فرمايد «فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ» سوء العذاب آل فرعون را احاطه كرده؛ يك احتمال این است كه آيه بعد كه مي‌فرمايد «النار يعرضون عليها غدواً و عشياً و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشدّ العذاب» بياني براي آن سوء العذابي باشد كه مربوط به آل فرعون است. يعني اگر كسي سؤال كند كه خدا كه مي‌فرمايد آل فرعون گرفتار عذاب بد و سوء العذاب مي‌شوند چيست؟ عذاب بد این استكه در عالم برزخ قدواً و عشيّاً آتش بر اينها عرضه مي‌شود و در روز قيامت هم خطاب مي‌آيد كه آل فرعون را داخل در اشدّ عذاب كنيد.

از اين آيه استفاده مي‌شود كه غدواً و عشيّاً، آتش بر اينها عرضه مي‌شود و بعد مي‌فرمايد «ويوم تقوم الساعة» اين سوم تقوم الساعة كه بعد آمده قرينه مي‌شود بر اينكه اين «النار يعرضون عليها غدواً و عشياً» مربوط به قبل از قيام ساعت است. خود اين «يوم تقوم الساعة أدخلوا آل فرعون أشد العذاب» قرينه مي‌شود بر اينكه آن «النار يعرضون عليه» مربوط به قبل از قيامت است و اگر مربوط به قبل از قيامت است از آن طرف در دنيا كه دنيا دار مجازات و جاي عذاب نيست، ‌جاي اينكه عذاب اعمال و كيفر اعمال را انسان ببيند نيست! پس قرينه مي‌شود كه اين «النار يعرضون عليها غدواً و عشيّاً» مربوط به عالم برزخ است و نه مربوط به قيامت است و نه مربوط به دنياست.

مرحوم علامه رضوان الله تعالي عليه مي‌فرمايند اولاً اين «النار يعرضون عليه» بياني براي آن سوء العذابي است كه در آيه قبل است، اين در كلمات برخي ديگر از مفسرين مثل فخر رازي و ديگران هم آمده، در كلمات آنها هم شبيه اين مطلب ذكر شده. آل فرعون كه گرفتار سوء العذاب مي‌شوند سوء العذاب‌شان این است كه در عالم برزخ «النار يعرضون عليها غدواً و عشيّاً» بعد هم كه اين عالم برزخ تمام مي‌شود يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون أشدّ العذاب است.

بعد از اين مطلب، چهار مطلب را فرمودند؛

مي‌فرمايند «والآية صريحةٌ أولاً في أنّ هناك عرضا علي النار» آيه صريح است كه اينها بر نار عرضه مي‌شوند. در آيه دارد «النار يعرضون عليه» نه اينكه «النار يعرضون عليهم» يعني اين آل فرعون بر نار عرضه مي‌شوند، ضمير در عليها به نار برمي‌گردد. ايشان مي‌فرمايد آيه صريح در اين است كه اين آل فرعون بر نار عرضه مي‌شوند، اما داخل نار نمي‌شوند! «ثم إدخالاً فيه» ادخال در روز قيامت است «و الإدخال اشدّ من الأرض» اينها را دائماً بر نار عرضه مي‌كنند ولي داخل در نار نمي‌كنند، يعني شكنجه و عذابي كه آل فرعون داده مي‌شوند همين است، روز قيامت آن ناري كه بايد داخلش كنند، در عالم برزخ اينها را بر اين نار عرضه مي‌كنند ولي داخلش نمي‌كنند! وقتي قيامت مي‌شود امر مي‌آيد كه «ادخلوا آل فرعون أشد العذاب»، اين يك.

مطلب دوم كه از اين آيه استفاده مي‌شود اين است كه «في أن الأرض علي النار قبل قيام الساعة التي فيها الإدخال وهو عذاب البرزخ» اينكه آل فرعون را بر نار عرضه مي‌كند عذاب برزخي است كه اينها گرفتارند.

مطلب سومي كه از اين آيه شريفه استفاده كردند این است كه مي‌فرمايد «إن تعذيب في البرزخ و يوم تقوم الساعة بشيءٍ واحد و هو نار الآخرة» عذاب اصلي نار است. البته ما در مورد عالم قبر، فشار قبر و بعضي از امور ديگر هم داريم ولي اينها عذاب اصلي نيست بلكه عذاب اصلي همين آل فرعون اين است كه اينها را بر نار عرضه مي‌كنند، حالا البته اينجا احتمال وجود دارد كه اين از باب تشبيه مغلوب باشد، يعني در حقيقت نار جهنّم را نزديك اينها مي‌كنند ولي مي‌شود گفت كه باز براي تحقير و شدّت در عذابشان ارواح اينها را با همان قالب مثالي تا نزديك آتش مي‌آورند و دو مرتبه برمي‌گردانند! جايگاه خودشان را در قيامت مي‌بينند.

مرحوم علامه در مطلب سوم مي‌فرمايد ما از اين آيه استفاده مي‌كنيم كه عذاب كفار، عذاب آل فرعون هم در عالم برزخ و هم در قيامت يك چيز است و آن نار است، نار عذاب است، حالا عرض كردم امور ديگري كه در جنبش وجود دارد ممكن است باشد ولي عذاب اصلي اين مطلب است. بعد مي‌فرمايند «لكن البرزخيين يعذبون بها من بعيد و أهل الآخرة بدخوله» برزخي‌ها همين كه مي‌بينند جايگاهشان اين است برايشان شكنجه است و بعد در قيامت داخل در جهنم مي‌شوند.

يك روايتي از وجود مبارك پيامبر(ص) هست كه صاحب مجمع البيان از صحيح بخاري و صحيح مسلم نقل كرده؛ پيامبر(ص) فرمود «إن أحدكم إذا مات عرض عليه مقعده بالغداة و العشي» هر كسي كه از دنيا مي‌رود هر روز صبح، عشاء و شام جايگاه او را در آخرت نشانش مي‌دهند «إن كان من أهل الجنة فمن اهل الجنة» اگر اهل بهشت است جايگاهي كه در بهشت براي او مقدّر شده را نشانش مي‌دهند، طبيعي است كه خيلي خوشحال مي‌شود و لذت مي‌برد «و إن كان من أهل النار فمن اهل النار» اگر اهل جهنم است نار را به او نشان مي‌دهند «يقال له هذا مقعدك حين يبعثك الله الي يوم القيامة» به او مي‌گويند كه اين جايگاه توست وقتي كه روز قيامت زنده مي‌شوي و مبعوث مي‌شوي.

نكته این است كه اين «غدواً و عشيّاً» چيست؟ برخي به خاطر اين «غدواً و عشياً» (صبح و شام) گفتند قيامت كه صبح و شام ندارد، عالم برزخ هم صبح و شام ندارد! صبح و شام مخصوص دنياست و بعد به وسيله اين در «النار يعرضون عليه» تصرف كردند و گفتند «النار» مقصود خودِ نار نيست بلكه مقصود اسبابي است كه انسان را جهنمي مي‌كند، يعني در دنيا صبح و شب به گوش اين خواندند كه نار در كار است، اگر اين كار را انجام بدهي به جهنم مي‌روي و اگر اين كار را انجام بدهي به بهشت مي‌روي! آنچه كه سبب براي دخول در نار است بيان شد، اما اين توجهي نكرد، لذا اين غدوّاً و عشياً قرينه بگيريم براي تصرّف در «النار يعرضون عليه» و بگوئيم اين اصلاً مربوط به عالم برزخ نيست «النار يعرضون عليه» مربوط به عالم دنياست، با اين توجيهي كه عرض كرديم.

جوابش اين است كه اين خيلي خلاف ظاهر است، اولاً غدواً و عشياً در عالم برزخ، چون هنوز تعلّق صد در صد از دنيا قطع نشده، يك تعلّقٌ مائي به عالم دنيا دارد، برزخ بين دنيا و آخرت است. لذا برخي از ظواهر براي اهل برزخ هم معنا دارد يعني صبح دنيا براي آنها هم صبح است، شام دنيا براي آنها هم شام است، آنها مي‌بينند الآن مردم در روز دارند در اينجا زندگي مي‌كنند براي آنها هم روز است، مي‌بينند مردم در شام دارند زندگي مي‌كنند براي آنها شب و شام است. جواب اين است كه بگوئيم آنجا هم يك غدوّ و عشيّ معنا دارد براي اينكه عالم برزخ، يك عالمي كه قطع كامل از دنيا شده باشد وجود ندارد، چون قطع كامل نشده لذا اينها معنا دارد، اين يك جواب.

جواب دوم این است كه در عرب اين گونه تعابير را كنايه از دَوام مي‌آورند، وقتي مي‌گويند «النار يعرضون عليها غدواً و عشياً» كنايه از دوام است، يعني دائماً نار بر اينها عرضه مي‌شود نه اينكه تفكيك شود، به كفار بگويند يك بار صبح شما را بر نار عرضه مي‌كنيم و يك بار هم شام شما را بر نار عرضه مي‌كنيم! بلكه اين دلالت بر استمرار دارد، وقتي مي‌گويند صبح و شب يعني تمام وقت؛ كما اينكه در بين خودمان وقتي مي‌خواهيم بگوئيم يك كسي دائماً اين كار را انجام مي‌دهد مي‌گوئيم شبانه‌روز مشغول است، صبح و شب مشغول تأليف است، اين «النار يعرضون عليها غدواً و عشيّاً» كنايه از استمرار داشته باشد و مرحوم علامه طباطبائي هر دو وجه را فرموده‌اند. فرمودند «غدواً و عشياً إشارة من الطوالي من غير انقطاع» يعني اين عذاب اهل برزخ مستمر است و قطع نمي‌شود، هميشه اينها جايگاهشان را عالم جهنم و ناري كه بايد در آن وارد شوند مي‌بينند.

شاهدش همين است كه آن كسي كه وارد عالم برزخ مي‌شود از سرنوشتش در قيامت منقطع نيست! يك رواياتي هم ما داشتيم؛ اين روايتي كه از پيامبر اكرم(ص) خوانديم شاهد بر این است كه انساني كه مي‌خواهد بميرد همان لحظه اول موت به او مي‌گويند كه جايگاه تو در قيامت بهشت است يا جهنم؟ حالا اينجا البته ممكن است اين بحث مطرح باشد كه آن موقع بالفعل جايگاهش اين است اما آيا شفاعت مي‌شود يا شفاعت نمي‌شود معلوم نيست! و مي‌دانيد از مواردي كه شفاعت راه ندارد در عالم برزخ است، در برزخ شفاعت راه ندارد، ممكن است يك كسي واقعاً جهنمي باشد، حالا قيامت كه شد به بركت قرآن، پيامبر، اهل‌بيت و شفعاء مورد شفاعت قرار بگيرند.

مي‌خواهيم اين را عرض كنيم كه اين معنا ندارد بگوئيم صبح كه مي‌شود مثل يك زنداني او را به يك اتاقي ببرند و شكنجه‌اش كنند و دو مرتبه شام شكنجه‌اش كنند، نه! اينها دائماً جايگاه خودشان را در عالم قيامت مي‌بينند، آن نار و آتشي كه جايگاه آنهاست را ملاحظه و مشاهده مي‌كنند، لذا بگوئيم «غدواً‌و عشيّاً» دلالت بر طوالي دارد. بعد مي‌فرمايد «و لعلّ لأجل البرزخ لعدم انقطاعهم عن الدنيا بالكليّة» همان مطلبي هم كه ما عرض كرديم ايشان احتمال دوم داده، چون اين اهل برزخ انقطاع كلي و تمام از دنيا پيدا نكردند اين چنين است و لذا ببينيد در روايات خود ما هم وارد شده كه رفتن به قبرستان در شب مكروه است، حالا يك علت كراهتش اين است ـ ظاهراً در بعضي از روايات ذكر شده ـ كه روح اين مؤمن را از آن عالم مي‌آورند در اينجا قرار مي‌دهند و اين يك مقداري موجب ايذاء او مي‌شود. معلوم مي‌شود يك تناسبي رعايت مي‌شود بين صبح و شام برزخ با صبح و شام دنيا و الا اگر گفتيم اين تناسب وجود ندارد، معنا ندارد بگوئيم صبح و شام دارد، كما اينكه در روايات داريم كه مُرده در روز پنجشنبه و جمعه منتظر است، همان طوري كه آخرت و قيامت پنجشنبه و جمعه ندارد، برزخ هم نبايد پنجشنبه و جمعه داشته باشد، معنا ندارد.

پس معلوم مي‌شود بعضي از اين امور دنيا حتي مثل رعايت ايام هفته، و لذا آنها شب جمعه منتظرند بازماندگانشان بروند برايشان فاتحه بخوانند، منتظر اين هستند كه كسي بيايد براي آنها فاتحه بخواند، مي‌دانند الآن شب جمعه است و مي‌دانند امروز جمعه است، مي‌دانند در روز جمعه خدا يك عنايات خاصي هم به احياء دارد و هم به اموات دارد، پس بيائيم اينطور بگوئيم كه مانعي ندارد و منافاتي ندارد كه بعضي از اين جهات دنيا در آنجا باشد.

پس ملاحظه فرموديد يكي از آياتي كه دلالت خوبي دارد بر مسئله اصل برزخ و عذاب برزخ، همين آيه شريفه «النار يعرضون عليها غدواً و عشيّاً و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشدّ العذاب است» است و بعد اين سؤال باقي مي‌ماند كه اگر كسي بگويد اين مربوط به آل فرعون است، ادعاي ما این استكه همه برزخ دارند، جواب اين است كه فرقي بين آل فرعون و بقيه كفار فرقي نيست، اگر ما از اين آيه شريفه برزخ و عذاب قبر را استفاده كرديم ديگر فرقي بين آل فرعون و غير آل فرعون در اينجا نيست.

و صلي الله علي محمد و آله الطاهرين