بحث در عناوين و اسم‌هايي است كه در قرآن كريم براي روز قيامت ذكر شده؛ يكي از اسامي روز قيامت يوم العرض است، شايد كمتر اين به گوش رسيده باشد كه از اسامي روز قيامت يوم العرض است، حالا آيات شريفه‌اي كه اين تعبير در آن به كار برده شده، يكي آيه 48 سوره مباركه كهف است كه مي‌فرمايد: «وَيَوْمَ نُسَيِّرُ الْجِبَالَ وَتَرَى الْأَرْضَ بَارِزَةً» راجع به خصوصيات روز قيامت است، روزي كه كوه‌ها در سير و حركت هستند و ما آنها را به حركت مي‌اندازيم و زمين بارز مي‌شود يعني آنچه كه در درونش هست را آشكار مي‌كند و همه را زنده مي‌كنيم «وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» و احدي رها نمي‌شود، همه از زمين بيرون مي‌آيند و زنده مي‌شوند از اولين و آخرين.

بعد مي‌فرمايد «وَعُرِضُوا عَلَى رَبِّكَ صَفّاً» از خصوصيات روز قيامت يعني روزي كه همه بر ربّ تو عرضه مي‌شوند به عنوان يك صف، آن وقت به اين تعبيري كه در اين آيه شريفه آمده «و عرضوا» از روز قيامت تعبير مي‌كنند به يوم العرض، روزي كه همه بر خداي متعال عرضه مي‌شوند صفاً، كه حالا بگوئيم مراد يك صف است، يعني وقتي روز قيامت مي‌شود اول يك صف به عنوان اينكه همه بر خداي تبارك و تعالي عرضه شوند براي اينكه يك خطاب را بشنوند، قبل از اينكه صف‌هاي ديگر تشكيل شود و مؤمنين و كافرين، بهشتي‌ها و جهنمي‌ها جدا شوند، به مجرّد اينكه حشر واقع مي‌شود، همه بر خداي متعال عرضه مي‌شوند و اين خطاب به همه مي‌رسد كه «لَقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» همانطوري كه اول ما شما را خلق كرديم، حالا همه‌تان به سوي ما آمديد «بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَكُمْ مَوْعِداً» فكر مي‌كرديد كه ديگر ما براي شما موعدي را قرار نداديم اما ببينيد حالا اين همان موعدي است كه قرار داديم، يعني به اين اعتبار گفته مي‌شود كه روز قيامت يوم العرض است، عرض به سكون راء با عرَض فرق مي‌كند،‌ عَرَض به معناي متاع است، در بعضي آيات شريفه هم داريم عرض الحياة الدنيا، عرض يعني متاع، در فقه هم كه گاهي اوقات از جنس تعبير به عروض مي‌شود، عروض يا عَرَض يعني متاع، جنس، حتي گاهي به غنيمت هم عَرَض گفته مي‌شود، اما عَرض يوم يعرض يا عرضوا علي ربك به معناي آشكار شدن است، يعني ديگر در روز قيامت وقتي همه را در يك صف مي‌كنند و قدرت خداي تبارك و تعالي «أن الملك بيده» و اينكه «مالك يوم الدين» است، ديگر خدا در روز قيامت مشهود باطني همه مي‌شود نه اينكه مثل بعضي از اهل سنّت كه جمود بر آيات شريفه دارند گاهي اوقات تعبير مي‌كنند و جاء ربّك و الملك صفواً مي‌گويند خود خدا مي‌آيد، يا عرضوا علي ربك را تفسير مي‌كنند كه خدا روز قيامت قابل رؤيت است، چون بسياري از اهل سنت قائل‌اند به اينكه روز قيامت خدا قابل رؤيت است، برخي‌شان مي‌گويند فقط براي مؤمنين و بعضي مي‌گويند اعم از مؤمنين و كافرين، يك مقدار آدم‌هاي بي‌سوادترشان مي‌گويند در همين دنيا هم خدا سه بار رؤيت شده. متأسفانه يك روايات مجعولي هم دارند.

اين عرضوا علي ربك، عرض به معناي آشكار شدن و آشكار كردن است، اين عرضوا علي ربّك يعني روز قيامت اولين كاري كه مي‌شود خداي تبارك و تعالي بر همه من الأولين و الآخرين، من المؤمنين و الكفار، از اهل بهشت و اهل جهنم عرضه مي‌شوند و آنجا هيچ كسي ديگر ترديدي در خداي تبارك و تعالي ندارد و آنهايي كه در دنيا ايمان داشتند باز مي‌بينند آنچه كه اعتقاد داشتند درست بوده و آنهايي كه انكار مي‌كردند مي‌فهمند كه اشتباه مي‌كردند، اين عرضوا علي ربّك يعني روزي كه تمام اوّلين و آخرين بر خدا عرضه مي‌شوند، همه را در يك صف قرار مي‌دهند كه قبل از مسئله‌ي ورود بهشت و ورود جهنم اين مسئله بايد براي همه ثابت شود كه خدايي هست و همه چيز دست خداست و اين معنا تجسّم پيدا كند.

باز اين آيات ديگر را هم كه بگوئيم كلمه عرض خيلي معناي لطيف و دقيقي دارد، اگر به شما بگويند يك دريايي در فلان جا هست، شما هم باور مي‌كنيد عرب اينجا نمي‌گويند دريا را بر شما عرضه كردند يا شما را بر دريا عرضه كردند اما وقتي شما را بردند كنار اين دريا، تمام ابعادش را ديديد، عرب اينجا مي‌گويد شما را بر دريا عرضه نمودند كه حالا اين تعبير را دقت كنيد در آيه 100 از سوره مباركه كهف مي‌فرمايد «وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضاً» ما جهنم را به كافرين عرضه مي‌كنيم، يك نوع عرضه كردن، اينجا معناي ظاهري‌اش این است كه نشان مي‌دهيم و آشكار مي‌كنيم جهنم را براي كافرين، اما تا به حال ممكن است بگوئيم يك كسي كه مجرم است و كافر است، اين را به جهنم مي‌اندازند اينجا تعبير به عرض نيست، يعني قبل از اينكه كافر را وارد جهنم كنند اول تمام جهنم را به او نشان مي‌دهند، وسعت عذاب را به او نشان مي‌دهند، بداند كه چه عذابي است، اين عذاب چه گستره‌اي دارد «وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضاً» يعني تمام جهنم را به اين كافرين نشان مي‌دهند نه اينكه كافر از قبرش بيرون بيايد و حساب و كتابش را بكنند نفهمد ابتدا و انتهاي جهنم كجاست! نه قبل از او جهنم را عرضه مي‌كنند آنجا داشت «و عرضوا علي ربّك» در آن آيه شريفه، اينجا دارد جهنّم را عرضه مي‌كنند، به اين معناست كه اينها بر خدا عرضه مي‌شوند تمام اوّلين و آخرين در محضر خدا در روز قيامت قرار مي‌گيرند، تمام‌شان در محضر خدا در يك صف قرار مي‌گيرند و همه خدا را شهود مي‌كنند، خيلي روشن است و ترديدي هم در آن ندارند و اين عرضنا جهنّم يومئذٍ للكافرين عرضا باز به معناي اظهار است.

آن وقت در سوره مباركه احقاف آيه 20 مي‌فرمايد: «وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ» تمام كفار را بر نار عرضه مي‌كنند «أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمْ الدُّنْيَا» شما طيبات و پاكي‌هاي خود را در حيات دنيا از بين برديد «وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ» حالا بحث این است كه آيا اين به اين معناست كه عرضه طرفيني است؟ يعني تا اينجا سه تا عنوان عرض را از آيات قرآن استفاده كرديم، يكي عُرِضوا علي ربّك صفا، يكي عرضنا جهنّم يومئذٍ‌ للكافرين، جهنم را به كافرين عرضه كرديم در آن روز، يكي يعرض الذين كفروا علي النار، به اين معناست كه در مورد كفّار و جهنم دو مرتبه‌ي عرض است؛ يكي عرضه‌ي جهنم به كافرين كه به كفار مي‌گويند ببينيد اين جهنمي كه اينقدر ما در دنيا شما را ترسانديم اين است، اين عظمت و گستره‌ي آن است، دوم اينكه كفار را به جهنم عرضه مي‌كنند، يعني چه؟ يعني كفار از همه‌ي عذاب‌هاي اين جهنم بايد در تمام قسمت‌هايش قرار بگيرند، اگر يك كافري را بگويند تو استحقاق اين قسمت عذاب را داري، نه! از آيه استفاده مي‌شود اين جهنم با اين گستره و عظمت كفار و كافرين بر همه‌ي اين عرضه مي‌شود كه اين خيلي معناي عجيبي است، حالا يك مقداري از فهم ما هم خارج است و درست نمي‌توانيم درك كنيم كه اين يعني چه؟

ولي ظاهر آيه را كه انسان مي‌خواهد دنبال كند «يوم يعرض الذين كفروا علي النار» به اين معنا نيست كه جهنم را به اين كافر نشان بدهند، نه! كافر را بر جهنم و نار عرضه مي‌كنند، همانطوري كه در آنجا جهنم را بر كافر عرضه مي‌كنند، همه‌ي جهنم را بايد عرضه كنند، اين طرف عكسش هم اين است كه كافر را هم بر همه‌ي جهنم بايد عرضه كنند و در نتيجه ظاهر آيه این است كه انواع و اقسام عذابي كه در جهنم وجود دارد كافر استحقاقش را دارد، خصوصاً اين دنباله‌ي آيه كه مي‌فرمايد «أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمْ الدُّنْيَا» شما طيبات و پاكي‌هايتان را در حيات دنيا بهره‌مند شديد و استفاده كرديد «وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا» امروز عذاب حون كه يكي از معاني‌اش اين است كه تمام العذاب را بايد استحقاق داشته باشند، تمام العذاب به این است كه اينها بر تمام جهنم عرضه شوند و اين نكته‌ي بسيار مهمي است كه از كلمه‌ي عرض استفاده مي‌شود.

اين آيه كه مي‌فرمايد «و يوم يعرض الذين كفروا علي النار» بگوئيم اين هم همان معنا را دارد؟ اينكه اگر بگوئيم آن وقت با قرآن معامله‌ي يك كتاب معمولي مي‌شود، اينقدر دقّت و لطايف در آن وجود دارد «و يوم يعرض الذين كفروا علي النار» كفار را بر نار عرضه مي‌كنيم، به اين معنا نيست كه فقط اينها را به آتش جهنم مي اندازيم يعني هر كافري استحقاق تمام جهنّم را پيدا مي‌كند و آن را مي‌چشد، اين ظاهر آيه است، لذا در كافر و جهنم دو عرضه است، يكي عرضه جهنم بر كافر و يكي عرضه‌ي كافر بر جهنم است.

آخرين آيه‌ در سوره مباركه حاقه 18 است كه مي‌فرمايد: «يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ» روزي كه شما عرضه مي‌شويد «لَا تَخْفَى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ» چيزي از شما پنهان نيست، ببينيد هيچ چيزي از شما پنهان نيست، ببينيد اين چقدر با معناي عرض تناسب دارد، روزي كه شما عرضه مي‌شويد، «لَا تَخْفَى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ» را خيلي از مترجمين و افراد مي‌گويند هيچ عملي از اعمالي كه شما كرديد بر شما مخفي نمي‌ماند، بلكه بالاتر از اينهاست لَا تَخْفَى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ يعني هيچ چيزي از جهنم بر شما مخفي نخواهد بود. تمام قسمت‌هاي جهنم و عذاب براي شما آشكار خواهد شد، ببينيد اين چه عذاب شديد و اليمي است كه بايد به خداي تبارك و تعالي پناه ببريم. پس يكي از اسامي قيامت يوم العرض است هم به اعتبار عرض عام كه همه خلايق در مقابل خدا عرضه مي‌شوند و هم به اعتبار عرضه جهنم بر كفار و كفار بر جهنم.