می‌گوئیم مراد کثیر است، وقتی می‌گوید یا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ مراد وجوب وفاء به عقد از هر مؤمنی است، کثرت در مراد سبب می‌شود که اراده حکماً منحل شود، حکماً که منحل شد هر یک از افراد در عالم خارج این حکم را دارند. باز یک تعبیر دیگری را بگویم که مناسب بود این تعبیر را اول اشکال ذکر ‌کنم و آن این است که چرا مرحوم حاج آقا مصطفی مسئله‌ی انحلال حکمی را مطرح کرده است؟ می‌گوئیم ما تردیدی نداریم وقتی شارع می‌فرماید اقیموا الصلاة این زید نماز بخواند می‌شود مطیع و اگر نخواند می‌شود عاصی، همه این را قبول دارند، این در صورتی است که بگوئیم زید هم تکلیف دارد، این در صورتی است که بگوئیم أَقِيمُوا الصَّلَاةَ انحلال پیدا کرده و یکیش هم شامل زید شده، اگر انحلال پیدا نکرده باشد زید چه چیز را اطاعت کرده و چه چیز را عصیان کرده است؟ پس یا بیائید بگوئید دیگر اطاعت و عصیان معنا ندارد که این بالضروره باطل است و یا اگر می‌گوئید اطاعت و عصیان معنا دارد، اطاعت و عصیان در جایی است که تکلیف باشد. شما هم که دارید فرار می‌کنید از اینکه این زید تکلیف داشته باشد. ایشان می‌گوید این مسئله‌ی اطاعت و عصیان را با انحلال حکمی درست می‌کنیم، یعنی چه؟ یعنی می‌گوئیم درست است که حقیقتاً، موضوعاً و واقعاً یک اراده و یک حکم است، اما این حکم در حکم احکام متعدده است، انحلال حکمی یعنی یک اراده به منزله‌ی اراده‌های مختلف است، اما حقیقتاً‌ اراده‌های مختلف نیست. اراده‌ی انحلال حکمی یعنی اراده انحلال پیدا می‌کند، اراده‌ها متعدد می‌شود حکماً، نه واقعاً. وقتی اراده‌ی حکم می‌شود یعنی اراده‌ی حکمی انحلال حکمی در مورد زید هم بود، اگر اینطور بود اگر موافقت کند اطاعت و اگر مخالفت کند عصیان.

این خطاب به افراد انحلال پیدا نمی‌کند لا واقعاً و لا حکماً، اما با اینکه انحلال ندارد حجّیت بر جمیع است، چرا؟ چون به نحو خطاب قانونی است، این خطاب حجّیت است علی الجمیع ولو لم یتوجّه إلی کل فردٍ من الأفراد، اما حجّت است. این را من اضافه می‌کنم، بگوئید آقا جایی دارید یک چیزی حجّت باشد اما خطاب و تکلیف نباشد، یا خطاب نباشد؟ می‌گوئیم بله، در باب عقل، آنجایی که ملاک را کشف می‌کند یک ملاک لزومی را وقتی برای انسان کشف می‌کند خطابی در کار نیست اما حجتٌ، ما نمی‌توانیم اینجا بگوئیم عقل این شخص حجتٌ بر این شخص یا خطاب بر این شخص است، در عقل که خطابی در کار نیست، عقل بما هو عقل، کاری به عقل زید و عمرو و بکر هم ندارد، وقتی درک کند یک ملاک لزومی را، این حجیت دارد. بین خطاب و حجیت ملازمه نیست، کما اینکه اگر یک جا خطاب واحد شد ممکن است حجّتٌ علی الجمیع باشد، ما یک پله بالاتر می‌آئیم، می‌گوئیم جایی داریم که اصلاً خطاب نیست و حجتٌ علی الجمیع است،‌آن هم در مسئله‌ی عقل است. به نظر ما فرمایش امام اینطور است. بعبارت دیگر امام می‌فرماید مولا یک خطاب کلی و قانونی دارد، هر مکلّفی می‌بیند این خطاب شامل او هم می‌شود، بدون اینکه این خطاب متوجه او بشود اما شامل او می شود، همین شمول مسئله‌ی حجیتش را درست می‌کند، عرض کردم ما اینطور عبارت امام را تفسیر می‌کنیم و نیازی به انحلال حکمی نداریم، اما حالا آیا این نظریه درست است یا نه؟ ما هنوز اظهار نظر نکردیم بلکه هنوز داریم نظریه‌ی امام را تنقیح می‌کنیم.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین