برای این قسم دوّم به زوجیّت موقّت مثال می‌زنند، مادامی که زمانش تمام نشده استمرار دارد، وقتی هم که غایت محقق می‌شود، قابلیّت این تمام می‌شود و از بین می‌رود. در این قسم دوّم وقتی علم به تحقّق غایت پیدا کردیم دیگر مجالی برای استصحاب نیست. اگر عقد منقطع به مدت یک ماه بین زن و مردی برقرار بود، الان یقین پیدا کردیم که یک ماه رسید، اینجا جایی برای استصحاب نیست. اما مادامی که شک در تحقّق غایت داریم، استصحاب جریان دارد. استصحابی که اینجا جریان دارد نیز از قبیل شکّ در رافع است. شما در مثل زوجیّت دائم که شک می‌کنید رافعش آمده یا نه، اینجا هم در زوجیت منقطع شکّ می‌کنید غایتش آمد یا نیامد؟ مادامی که علم به تحقق غایت ندارید، رافع نیامده است، تا آن زمان می‌توانید عدم رافع را استصحاب کنید(این را مقداری توضیح می‌دهیم).

قسم سوم: مشکوک الغایة است. مشکوک الغایة مثل اینکه زوجیّتی بین زن و مرد محقّق می‌شود، امّا نمی‌دانیم که این زوجیت، زوجیت دائم است یا منقطع. به کسی گفتیم شما به وکالت از زوجین، عقد را بخوان، او هم عقد را خوانده، اما نمی‌دانیم بصورت دوام خوانده یا بصورت منقطع؟ این مسأله زیاد هم اتفاق می‌افتد، به کسی وکالت می‌دهند عقد را بخواند، اما حالا طرفین نمی‌دانند که این عقد را بصورت دوام خوانده یا بصورت منقطع خوانده است. یا خودشان خوانده‌اند اما شک می‌کنند که بصورت دائمی خوانده‌اند یا بصورت منقطع؟ در اینجا عمده بحث در این قسم دوم و سوم است. دقت کنید؛ در قسم دوم می‌گوییم یک حکمی‌داریم که مغیّی به یک غایتی است، شما وقتی در تحقق غایت شک می‌کنید، یا شبهه شما شبهه حکمیه یا موضوعیه یا مفهومیه است. در آنجا که مغیّی به یک غایتی است، عرض کردم اگر علم به تحقق غایت داشته باشیم که بحثی نیست، غایت آمده و تمام شده است. اما قبل از تحقّق غایت، سه صورت دارد: یا علم داریم که غایت آمده است، یا علم داریم نیامده است، یا شک داریم و نمی‌دانیم غایت آمده یا نیامده است؟

مثال شبهه حکمیه‌اش این است که مثلا ما می‌دانیم نماز مغرب و عشا از نظر وقت، یک غایتی دارد، اما نمی‌دانیم غایت نماز مغرب و عشا، نصف اللیل است یا طلوع الفجر است؟ این شبهه حکمیه است. می‌گوییم استصحاب می‌کنیم. اینجا سؤال این است که این شک در مقتضی است یا رافع؟ الان اگر یک فقیهی نتواند از ادله استفاده کند که انتهای زمان مغرب و عشا نصف اللیل است یا طلوع الفجر؟ شبهه، شبهه حکمیّه است.

ما حکم را نمی‌دانیم، نمی‌دانیم شارع نماز مغرب و عشا را مغیّی به نصف شب کرده ‌است یا مغیّی به طلوع الفجر کرده ‌است؟ اما الان که از نصف شب گذشت، شک می‌کنیم آیا می‌شود نماز مغرب و عشا را خواند یا نه؟ استصحاب می‌کنیم. لکن این شک، شک در مقتضی است، برای اینکه أصلاً اینجا بحث رافع وجود ندارد، بلکه این شک، شک در مقتضی است. پس در جایی که ما در حصول غایت شک کنیم و شبهه، شبهه حکمیه باشد، شک در مقتضی است.

دوم؛ در جایی که در حصول غایت شک کنیم، شبهه هم شبهه مفهومیه است، مثل اینکه نمی‌دانیم آیا وقت نماز مغرب، استتار قرص است یا ذهاب حمره مشرقیه؟ روزه که برای ما واجب شده، می‌دانیم غایتش مغرب است، غایت روزه مغرب است، اما مفهوم این مغرب برای ما روشن نیست که آیا استتار القرص است (یعنی قرص خورشید پشت افق برود)، یا همانطور که در لمعه خواندید، وقتی خورشید پشت افق می‌رود، یک حمره و قرمزی در طرف مشرق پدیدار می‌شود، بعد از اینکه رفت پشت افق و مستتر شد، حدود بیست دقیقه آن قرمزی طرف مشرق هم از بین می‌رود. شما الان فقط می‌دانید که گفته‌اند غایت روزه مغرب است. مفهوم مغرب چیست ؟

آیا استتار القرص است یا ذهاب حمره مشرقیه است؟ اگر بعد از استتار قرص بخواهید استصحاب بقای روز کنید، این شک در مقتضی می‌شود. در این قسم اول و دوم، یعنی در شبهه حکمیه و مفهومیه که شک در مقتضی شد، کسانی مثل مرحوم شیخ(ره) که شک در مقتضی را جاری نمی‌دانند، در اینجا نباید استصحاب را جاری بدانند، اما کسانی مثل مرحوم آخوند(ره) و دیگران که استصحاب را جاری می‌دانند، باید جاری کنند.

و اما شبهه موضوعیه؛ کسی می‌داند وقت نماز صبح تا طلوع شمس است. الان صبح در  اتاقش از خواب بیدار شده، شک می‌کند آیا طلوع شمس واقع شد یا نه؟ هوا هم ابری است نمی‌توان تشخیص داد. غایت؛ طلوع شمس است، یعنی حکم  روشن است، مفهوم طلوع شمس هم روشن است، اما نمی‌دانیم آیا طلوع شمس محقّق شد یا خیر؟ اینجا اگر بقای وقت نماز صبح را استصحاب کند، این شک در رافع است، یعنی نمی‌داند طلوع شمسی که رافع است آمد یا نیامد؟ پس در این فرض که چیزی مغیّی به غایتی است، اگر شبهه حکمیه یا شبهه مفهومیه بود، شک در مقتضی می‌شود، اما اگر شبهه، شبهه موضوعیه بود، شک در رافع است.

واما در آن قسم که اصلا مشکوک الغایة است؛ که اصلا نمی‌دانیم غایتی دارد یا ندارد، ایشان فرمودند در اینجا هم شک، شک در مقتضی است. یک زوجیّتی واقع شده، نمی‌دانیم این زوجیت، زوجیت منقطع است یا دایم؟ می‌فرمایند اینجا هم از قبیل شک در مقتضی است، زیرا خود زوجیت که متیقّن ماست، فی حد نفسه اقتضاء بقاء ندارد، وقتی مقتضی بقا نیست و ما احتمال می‌دهیم یک زمانی عنوان عقد منقطع داشته است، اینجا این شک، شک در مقتضی می‌شود. پس از مجموع این صوری که بیان شد؛ جایی که می‌دانیم یک چیزی غایت ندارد، اگر استصحاب کردیم، شک در رافع است. جایی که یک چیزی مغیّی به غایت است، اگر شبهه حکمیه یا مفهومیه باشد، شک در مقتضی است، اگر شبهه موضوعیه باشد، شک در رافع است، و جایی هم که مشکوک الغایة است، همیشه شک، شک در مقتضی است.

از این تحقیق ایشان نتیجه می‌گیریم که هر گاه در آن احکامی که فی نفسه معلوم البقاء هستند شک کردیم، شک در مقتضی نیست. ملکیّت، زوجیّت دایم، طهارت و نجاست اینطور هستند. احکامی‌که فی نفسه معلوم الدوام هستند و مادامی که یک رافعی عارضش نشود استمرار دارد، اینها شک در مقتضی نیست، بلکه شک در رافع است. شک در مقتضی جایی است که ما علم به این داشته باشیم که غایت دارد یا مشکوک الغایة باشد. در علم به غایتش هم یا شبهه حکمیه باشد یا شبهه مفهومیه باشد. این را خوب در ذهن تان بسپارید. در ما نحن فیه می‌گوییم معامله‌ای واقع شده، می‌دانیم نتیجه معامله؛ ملکیّت است، ملکیّت از احکامی است که اگر خود به خود باقی بماند استمرار پیدا می‌کند، مگر اینکه یک رافعی بیاید. اینجا بعد از گفتن «فسخت» اگر شک کردیم که آیا ملکیت باقی است یا نه، این شک در مقتضی نیست. در جایی که از اول ندانیم یک حکمی غایت دارد یا ندارد، اینجا شک، شک در مقتضی است. اما در جایی که می‌گوییم یک حکمی معلوم الاستمرار است، مگر اینکه رافعی بر آن عارض شود، این دیگر شک در مقتضی نیست. این تحقیقی است که ایشان در اینجا ذکر کرده‌ است. ما این بیان مفصل ایشان را در جلسه قبل در این جمله کوتاه بیان کردیم که اگر ملکیت را به خودی خود رها کنند، استمرار پیدا می‌کند، خود ملکیت اینطور نیست که قابلیت سه روز یا سی روز و یا یک ساله داشته باشد، وقتی کسی یک چیزی را خرید، این قابلیت را تا آخر عمرش دارد.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.