عرض شد که برخی از مشایخ ما، بر فرمایش محقق اصفهانی(ره) سه اشکال وارد کرده‌اند. اشکال اول این است که این بیان، هم با مبنای خود محقق اصفهانی(ره) در باب وضع و حقیقت وضع سازگاری ندارد، و هم با سایر مبانی که بزرگان در باب وضع قائل هستند. محقق اصفهانی(ره) وضع را که عبارت از «جعل اللفظ علامة للمعنی» است، یک امر اعتباری می‌داند. ایشان در باب وضع می‌فرماید واضع، لفظ را بعنوان علامت برای معنا اعتبار می‌کند. آنگاه در بیان اشکال در اینجا بر محقق اصفهانی(ره) می‌فرماید شما انشا را «ایجاد المعنی بالوجود الجعلی» قرار دادید، وقتی إنشاء را تفسیر کردید، می‌گویید معنا؛ وجود تنزیلی و وجود جعلی لفظ است، جعل نیاز به وضع دارد، و وجود جعلی محتاج به وضع است. یعنی واضع باید لفظ را بعنوان وجود برای معنا قرار دهد.

آن وقت اشکال این است که شما در باب وضع می‌گویید وضع، یک امر اعتباری است، اما اینجا انشا را یک ایجاد حقیقی می‌دانید. فکیف الجمع بینهما؟!! اینجا می‌گویید انشا، ایجاد حقیقی است، و این ایجاد حقیقی، ایجاد جعلی است، و ایجاد جعلی، وضع می‌خواهد. در باب وضع گفتید وضع، یک امر اعتباری است. عمده تلاش محقق اصفهانی(ره) این بود که إنشا را از مقوله ایجاد و وجود تکوینی قرار دهد، در حالی که می‌فرماید این وجود چون وجود جعلی است، جعل نیاز به وضع دارد و شما خودتان برای وضع، یک معنای اعتباری کردید. وضعی که یک معنای اعتباری دارد، چطور یک إنشا تکوینی از او درست می‌شود؟!! بعد در آخر اشکال فرموده‌اند بله، یک حرفی فلاسفه دارند، مثلاً مرحوم ملا هادی سبزواری(ره) هم در منظومه دارد، که برای وجود، أنحاء اربعه درست می‌کنند؛ «وجود خارجی»، «وجود ذهنی»، «وجود لفظی» و «وجود کتبی». ایشان می‌فرمایند ما این تقسیم فلاسفه را قبول نداریم، بلکه وجود منحصر به همان وجود خارجی و ذهنی است. در نتیجه بگوییم إنشاء یک ایجاد تکوینی و حقیقی است. این حرف درستی نیست.

به نظر ما این اشکال، اشکال واردی نیست. چرا که کلام محقق اصفهانی(ره) در اینجا ارتباط به وضع ندارد. محقق اصفهانی(ره) در اینجا از راه استعمال وارد شده است و می‌فرماید إنشا یک وجهی از وجوه استعمال است، یعنی یک نوع استعمال است. استعمال هم عبارت از «ایجاد المعنی باللفظ» است. شما با لفظ یک معنایی را ایجاد می‌کنید. به نظر ما در فرمایش استادمان بین مسئله وضع و مسئله استعمال خلط شده است. آنچه که در کلام محقق اصفهانی(ره) هست، مسأله‌ی استعمال است. اگر در عبارت محقق اصفهانی(ره) دقت شود، ایشان می‌فرمایند إنشا و اخبار، دو نوع از وجوه استعمال هستند و در استعمال لفظ می‌آید و معنا را ایجاد می‌کند.

وقتی که لفظ، معنا را ایجاد کرد، در باب استعمال اسم این را ایجاد تکوینی می‌گذارد. یک نوعی ایجاد است. پس أصلا کاری به وضع ندارد. ممکن است ما وضع را یک امر اعتباری بدانیم، اما بگوییم استعمال، یک امر حقیقی است. با لفظ، معنا ایجاد می‌شود، همان معنایی که واضع هم اعتبار کرده است. بگوییم این هم یک نوع وجود است. لذا خلط شده است. نکته دوم این است که أصلا در کلام محقق اصفهانی(ره) وجود جعلی نبوده است. و ما تعجب می‌کنیم که ایشان از کجا عنوان وجود جعلی را آورده‌اند؟ کلمات محقق اصفهانی(ره) واقعا بسیار دقیق است. ایشان معنا را وجود تنزیلی لفظ می‌داند، اما وجود جعلی نمی‌داند. وجود اگر وجود جعلی شد، اعتباری می‌شود. چون جعل یعنی اعتبار. اما ایشان می‌فرمایند یک وجود است که ینسب الی اللفظ بالذات و الی المعنی بالعرض، معنا وجود تنزیلی لفظ است، اما وجود جعلی نیست که ما بگوییم اگر وجود جعلی شد، جعل نیاز به وضع دارد. شما هم در باب وضع فرمودید وضع یک امر اعتباری است.

در اشکال سوم فرموده‌اند «ایجاد الشیء بالوجود الجعلی إنما یصح إذا کان الشیء یملک وجود الحقیقی»؛ فرموده‌اند وجود جعلی در جایی است که یک وجود حقیقی در کار باشد و ما بخواهیم آن وجود حقیقی را به وجود جعلی ایجاد کنیم. خورشید در خارج یک وجود حقیقی دارد، بگوییم با کتابت و لفظ، وجود جعلی پیدا می‌کند. این مانعی ندارد و در وجوداتی که وجود حقیقی دارند، شما می‌توانید وجود جعلی هم برایش تصور کنید. بعد اشکال این است که امور اعتباری محض، چطور وجود جعلی دارند؟ امور اعتباری محض؛ یا خود انشا کننده اعتبار می‌کند، یا دیگری اعتبار می‌کند؟ یا مباشری است و یا تسبیبی است؟ در هر دو، ما باید بگوییم این مصداق برای اعتبار است، چه جایی که خود مباشر اعتبار می‌کند و چه آنجایی که دیگری اعتبار می‌کند. آنطور که از ایشان در تقریرات آمده عبارتشان این است؛

«أما الامور الاعتباریة فلیس فیها إلا شیئان؛ الفعل المباشری و الفعل التسبیبی و کلاهما صادران من المنشأ و الالتزام بأن الفعل المباشری مصداق للتمیلک الحقیقی مدفوع، بل هو تملیک حقیقی تسبیبی حیث سبب بعت التملیک الحقیقی الشرعی و من المعلوم استحالة ایجاد الوجود اللفظی بالوجود الجعلی»؛ محقق اصفهانی(ره) فرمود کسی که یک انشایی می‌کند، این انشا مصداق برای تملیک اعتباری حقیقی است. اشکال ایشان این است که این انشا، عین تملیک اعتباری حقیقی است، چرا می‌فرمایند مصداق برای اوست، اصلا این خودش اعتباری حقیقی است. تملیک اعتباری حقیقی است.

این اشکال سوم نیز وارد نیست. برای اینکه ما عرض کردیم محقق اصفهانی(ره) بین إنشا و اعتبار فرق گذاشته است. اگر بگوییم انشا و اعتبار یکی است، این اشکال سوم وارد است. بگوییم این کسی که می‌گوید «بعت»، این «بعت» یعنی اعتبار تملیک مال برای دیگری. اما اگر گفتیم یک انشا داریم، یک اعتبار داریم، گاهی این انشا مصداق برای این اعتبار است و گاهی مصداق برای آن اعتبار، دیگر مجالی برای آن اشکال باقی نمی‌ماند. عرض کردم عمده‌ی مطلب اساسی محقق اصفهانی(ره) تفکیک بین انشا و اعتبار است، که اصلا در این اشکالاتی که بر ایشان ذکر شده است، به این جهت پرداخته نشده است. که حال ما بررسی خواهیم کرد که واقعا اینجا دو چیز داریم؛ أصلا یک إنشا داریم و یک اعتبار، یک اعتبار شخص داریم و یک اعتبار عقلا داریم و یک اعتبار شارع داریم. ولی محقق اصفهانی(ره) این سنگ بنا را گذاشت که ما در این امور انشایی، یک انشا داریم و یک اعتبار داریم، و در این اشکالات به این نکته اساسی توجه نشده و با عدم توجه به این نکته، این اشکالات در اینجا ذکر شده است. این اشکالات بر حسب تقریراتی است که از ایشان به چاپ رسیده و همین اواخر هم چاپ شده است، و بر فرضی است که این درست باشد و مطلب، مطلب خود ایشان هم باشد.

لکن این اشکالات بر محقق اصفهانی(ره) وارد نیست. و اما باید دید چه اشکالی بر محقق اصفهانی(ره) وارد است؟! دقت کنید؛ این نکات، نکات مهمی است؛ بحث انشا، حقیقت انشا، آثار انشا، که هم در مباحث اصولی و هم در مباحث فقهی بسیار مهم است. الان ببینید محقق اصفهانی(ره) از تفکیک بین انشا و اعتبار، مسأله ی تعلیق را در کجا قبول کرده و در کجا قبول نکرده است؟ آثار بسیار مهمی دارد. و در اینکه آیا با کتابت می‌شود عقد کرد یا نه، بحث حقیقت انشا مطرح است. در بحث حقیقت وضع، بحث حقیقت انشا مطرح است. در حقیقت حکم، بحث حقیقت انشا مطرح است. باید مقداری بر مبانی‌ای که در بحث انشا وجود دارد احاطه پیدا کنید، که این نظریات و تحقیقات را به ذهن بسپارید و خودتان هم فکر کنید که آیا درست است یا نه!

می‌فرمود «سنخ من الوجود الحقیقی، طور من الوجود الحقیقی»؛ هم در حاشیه بر رسائل و هم در کفایه فرمود یک سنخ و یک نوعی از وجود حقیقی است. یعنی کسی که گفت إفعل، الان می‌گوید وجود انشایی موجود می‌شود. حالا اشکال ما بر محقق اصفهانی(ره) این است که شما هم کلام مرحوم آخوند(ره) را نپذیرفته‌اید. محقق اصفهانی(ره) هم مثل مشهور گفته صیغه افعل وضع شده برای بعث، برای مفهوم بعث یا مفهوم طلب، نه طلب انشایی مفهوم طلب. چطور شما آنجا انکار کردید، اینجا این بیانی که برای انشا ذکر می‌کنید این متوقف است بر اینکه شما چیزی را بنام وجود انشایی بپذیرید. این اشکال، اولین اشکالی است که بر محقق اصفهانی(ره) وارد است. اشکال دوم را عرض می‌کنم تا روی آن فکر کنید، ببینید آیا واقعا کسی که می‌آید یک «بعت» را می‌گوید، یک انشا دارد و یک اعتبار دارد؟!! آیا تفکیک بین انشا و اعتبار، واقعا در این صیغ عقود، برای ما قابل قبول هست یا نه؟ اگر تفکیک محقق اصفهانی(ره) را قبول کنیم، آن آثاری را هم که بر آن بار کرده‌اند قبول می‌کنیم، و از همین جا تحقیق در تعلیق هم إن‌شاءالله روشن می‌شود.

و صلی اله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.