در سند اين روايت هيچكس بحثي ندارد. إلا در «محمد بن عيسي» كه اين «محمد بن عيسي بن عبيد» است كه بنابر تحقيق، اين هم موثّق است، اما ابن وليد او را تضعيف كرده، که تضعيف و انكار ابن وليد، خيلي قابل اعتنا و قابل قبول نيست. لذا شايد روي همين تضعيف ابن وليد، امام(ره) مي‌فرمايد بعيد نيست كه بگوييم اين موثقه است. علي أي حال اين روايت يا صحيحه است و يا موثّقه است. همه اينها ثقه‌ي امامي عادل هستند.

و اما دلالت روايت؛ يحيي بن حجاج مي‌گويد به امام صادق(ع) عرض كردم يك مردي يك جنسي را به من نشان مي‌دهد كه مال ديگري است، به من مي‌گويد كه تو اين را براي من بخر و من اين مقدار به تو سود مي‌دهم. آيا اين درست است يا نه؟ حضرت(ع) مي‌فرمايد تو برو بخر. اما بعد مي‌فرمايد «اشْتَرِهَا وَ لَا تُوَاجِبْهُ الْبَيعَ قَبْلَ أَنْ تَسْتَوْجِبَهَا أَوْ تَشْتَرِيهَا»؛ بيع را قبل از آنكه آن عين را استيجاب كني يا آن عين را اشترا كني، واجب نكن. يعني بين خودت و آن كسي كه به تو پيشنهاد داده، قبل از اينكه بروي از مالك استيجاب كني بيع را تمام نكن. «استيجاب»؛ يعني «طلب الايجاب» ؛ يعني بروي به او بگويي بيا اين را به من بفروش. «طلب الايجاب»؛ يعني «طلب البيع»؛ قبل از اينكه خودت ايجاب كني و قبل از آنکه بروي اين مال را از او بخري، قبل از اين بين خودت و آن كسي كه به تو پيشنهاد كرده، بيع را واجب نكن.

امام(رض) در كتاب البيع، ص218، مي‌فرمايد به نظر ما اين روايت يحيي بن حجاج، نه تنها ظهور در شرطيت و دخالت لفظ ندارد، حتي اشعار به اعتبار لفظ هم ندارد. ايشان مي‌فرمايند «و لا يوجب إشعارها باعتبار اللفظ؛ لأنّ الإيجاب و الاستيجاب لا يلزم أن يكونا باللفظ، فإنّ اللفظ لا يدلّ على الإيجاب بمفهومه و عنوانه، و إنّما يطلق عليه "الإيجاب" إمّا باعتبار أنّ لفظ البيع علّة لثبوت معنى اعتباري، أو باعتبار كونه علّة للإلزام، و بأيهما يطلق على اللفظ يصحّ إطلاقه على المعاطاة، فلا إشعار فيها بأنّ الإيجاب و الاستيجاب باللفظ»؛ 

مي‌فرمايد آيا در حقيقت ايجاب و در حقيقت استيجاب، لفظ معتبر است، كه بدون لفظ، اصلا ايجاب و استيجاب واقع نمي‌شود؟ مي‌فرمايند خير، خود لفظ -هر لفظي که باشد- هيچ دخالتي در مفهوم استيجاب يا مفهوم ايجاب ندارد. پس لفظ چه دخالتي دارد؟ مي‌فرمايد لفظ يا علّت براي تحقق آن معناي اعتباري است، وقتي مي‌گويد «بعت»، اين «بعت» علت براي ثبوت آن معناي اعتباري است، يا مي‌فرمايد علّت براي الزام است يا كاشف است. بجاي تعبير «علّت»، اگر بگوييم «كاشف»، دقيقتر است، يعني کاشف از يك معناي اعتباري است و معناي اعتباري اين است كه من به عنوان بايع، اعتبار كردم ثبوت ملكيت اين مال را براي مشتري. ملكيت را براي او اعتبار كردم و يا علت براي الزام است، يعني وقتي بايع گفت «بعت»، من هم گفتم «قبلت»، ديگر هم خودم و هم او را به تحقق ملكيت ملزم كردم. آنگاه مي‌فرمايند اين معنايي كه ما براي ايجاب و استيجاب گفتيم، كه در حقيقت ايجاب و استيجاب، «لفظ» دخالت ندارد، همين معنا در معاطات هم وجود دارد، اگر كسي يك معامله‌ي معاطاتي انجام داد، با فعل، همان معناي اعتباري ايجاد مي‌شود، با فعل، همان الزام انجام مي‌شود.

پس اولين مطلبي كه فرمودند اين است که در حقيقت ايجاب و استيجاب، «لفظ» دخالت ندارد. ايجاب و استيجاب با غير لفظ هم محقّق مي‌شود. در مطلب دوم فرموده‌اند «يمكن دعوى أنّ إطلاقها يقتضي صحّة المعاطاة، لو كانت بصدد البيان من هذه الجهة»؛ أصلا بگوييم روايت مي‌گويد «لا تواجبه البيع»، که «لا تواجب» اطلاق دارد، چه با لفظ و چه با فعل، اگر گفتيم از اين جهت در صدد بيان است، اينجا روايت دلالت بر صحت معاطات هم دارد. در جواب سوم مي‌فرمايد حالا اگر كسي گفت «قبل أن تستوجبها» ظهور در اعتبار «لفظ» دارد، مراد از «استيجاب»؛ بيع لفظي است. مي‌فرمايد اگر اينطور باشد، به قرينه مقابله‌ي «اشتراء» با «استيجاب»، که در روايت دارد «قبل أن تستوجبها أو تشتريها»، نمي‌گويد «قبل أن تستوجبها و تشتريها».

اگر گفتيم «استيجاب» عبارت از بيع لفظي است، مي‌فرمايند بايد مراد از «تشتريها»، معاطات باشد. روايت اين است «لا تواجبه البيع قبل أن تستوجبها»؛ يعني «قبل الاستيجاب»، «أو تشتريها» يعني «قبل الاشتراء». استيجاب اين است كه من طلب الايجاب كنم، به آن شخص بگويم مالت را به من بفروش. ايشان مي‌فرمايد اينكه گفته يا استيجاب، يا اشتراء، اين اشتراء، مقابل با استيجاب با لفظ است. او نمي‌گويد «و تشتريها»، يك وقت مي‌گفت «تستوجبها و تشتريها»، يعني اين استيجاب كرده لفظا اشترايش هم با لفظ بوده، ديگر بدرد ما نمي‌خورد، بلکه به درد شيخ(ره) مي‌خورد كه دلالت بر اعتبار لفظ كند. اگر بگويد «تستوجبها و تشتريها»؛ يعني اول استيجاب لفظي داريد و بعد اشتراي لفظي.

اما حالا كه «أو» آورده است؛ «تستوجبها» را مي‌زنيم به بيع لفظي، اما قرينه مقابله اقتضا مي‌كند که «أو تشتريها» را برگردانيم به بيع عملي و معاطات. اين مطلب سومي است كه در اينجا فرموده‌اند. امام(رض) در آخر مي‌فرمايند «لكن الإنصاف؛ أنّ العناية بعدم إيقاع البيع قبل اشترائه، من غير نظر إلى اللفظ و غيره، فلا دلالة و لا إشعار فيها لما ذكره»؛ يك نكته‌اي مي‌گويند که نكته بسيار دقيق و خوبي است، مي‌فرمايند انصاف اين روايت به صدد بيان چه مطلبي است؟ شخصي به ديگري مي‌گويد برو اين مال را از فلان شخص براي من بخر و به من بفروش، اين مقدار به تو سود مي‌دهم. وقتي رفتي خريدي، اول مال خودت مي‌شود، بعد به من مي‌فروشي من به تو سود مي‌دهم. اينجا بحثي نيست كه دلالي در كار باشد.

يك وقت مي‌گويد برو آن جنس را براي من بخر، حقّ الزحمه تو را مي‌دهم. من از اول آن جنس را براي او مي‌خرم، حق الزحمه‌ام را هم مي‌گيرم. اما در روايت اين را نگفته، بلکه گفته برو اين جنس را بخر، ظهور در اين دارد که براي خودت بخر، بعد كه براي خودت خريدي، آن را به من بفروش اين مقدار به تو سود مي‌دهم. در بازار هم اين خيلي رايج است. امام(رض) در آخرين مطلبي كه در اينجا مي‌فرمايند، مي‌فرمايند روايت در صدد بيان اين مطلب است كه چيزي را قبل از اينكه مالك شويد نفروشيد. چيزي را قبل از اينكه در اختيار بگيريد و به ملك شما در آيد، به ديگري نفروشيد. دلالت دارد بر عدم ايقاع بيع، قبل الاشتراء؛ قبل از اينكه خود شخص آن مال را بخرد نمي‌تواند بيع را واقع كند، اما اينكه حالا که من مي‌خواهم بخرم، و بيع را واقع كنم؛ آيا با لفظ باشد يا با فعل، أصلا روايت در مقام بيان اين مطلب نيست. اين فرمايش آخر امام(ره) بسيار حرف متيني است.

آن کلام قبل ايشان يك مقدار قابل مناقشه است. دقت کنيد؛ «قبل أن تستوجبها» يعني ابتداءً من دارم استيجاب مي‌كنم، يعني من از او يك طلبي مي‌كنم مي‌گويم مالت را به من بفروش. أصلا استيجاب غالبا هم با لفظ همراه است. اينطور نيست كه بدون لفظ باشد. «أو تشتريها» يعني بدون استيجاب بخريد. آن شخص هم مي‌آيد به تو مي‌گويد به تو فروختم و تو هم بگويي «اشتريت». ما زماني كه متن مكاسب را مي‌گفتيم نيز اين روايت را همينطور معنا كرديم، كه از جاهاي مشكل است. گاهي اوقات سؤال مي‌كنند و نمي‌توانند آن را درست روشن كنند كه «قبل أن تستوجبها أو تشتريها» يعني چه؟ جواب اين است «تستوجبها»؛ يعني شما ابتداءً طلب كنيد او ايجاب را بخواند، «تشتريها» يعني شما طلب نكردي او ايجاب را خوانده است و شما هم گفتيد «اشتريت» و معامله تمام مي‌شود. هردوي آنها با لفظ مي‌شود.

ما هيچگاه نمي‌توانيم بگوييم قرينه مقابله اقتضا مي‌كند كه «تستوجبها» بيع بالصيغه است و «تشتريها» بيع و اشتراي عملي است. قرينه مقابله چگونه دلالت بر اين معنا دارد؟!! لذا آن مطلب قبلي كه فرمودند مطلب تامي نيست. اما مجموعا اين مطلب كه؛ در حقيقت ايجاب و استيجاب لفظ دخالت ندارد، و اينكه اين روايت و سائر روايات در صدد بيان اين هستند كه قبل از اينكه چيزي را مالك شويد نفروشيد، قبل از اينكه چيزي را بخريد به ديگري نفروشيد، دلالت بر نهي از بيع قبل از شراء دارد، در مقام بيان اين مطلب است، اما اينكه حالا بيع و شراء با لفظ باشد يا با غير لفظ، اين روايت ديگر دلالت بر اين معنا ندارد.

فردا به مناسبت شهادت امام مجتبي(عليه السّلام) حوزه تعطيل است. من در بحث قبلي اقوال در مورد شهادت امام مجتبي(ع) را كه مجموعا شايد چهار قول است با قائلينش بيان كردم و عرض كردم که هم ميان مورخين و هم ميان فقها؛ قول مشهور در شهادت امام مجتبي(ع)؛ هفتم ماه صفر است. بناي بزرگان در نجف و در قم از زماني كه اين حوزه تأسيس شده است، دأب بزرگاني همچون مرحوم حائري و بعد از ايشان مرحوم بروجردي و بعد هم مراجع و بزرگان ديگر، اين بوده كه روز هفتم ماه صفر حوزه و درسها را تعطيل مي‌كردند. در مورد ولادت امام كاظم(ع) يك قول همين هفتم صفر است، اما دو قول ديگر هم وجود دارد. در ولادت امام كاظم(ع) برخي قائلند در ماه ذي الحجه است و برخي هم قائلند كه هفدهم ماه صفر است.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.