استدلال به این روایت به این است که امام(ع) یک ضابطه‌ای را ارایه می‌کند و می‌فرماید «إذا اقامت معه بعد الافاقه فذلک رضا بها»؛ این رضایت است. مستدلّ می‌گوید اگر ما باشیم؛ از این عبارت استفاده می‌کنیم که در باب نکاح، مجرد یک فعلی، دالّ بر رضایت بر نکاح است. دقت کنید؛ اگر کسی بخواهد به این روایت تمسک کند بر این ازدواجهای جدیدی که در غرب به وجود آمده، که الان در غرب، برخی از زن و شوهرها به کلیسا نمی‌روند تا آن روحانی برایشان بخواند، شاید خیلی از ایشان هم به روش قبل عمل می‌کنند، اینها وقتی می‌خواهند ازدواج کنند، زن می‌رود نزد مرد می‌ماند بقصد نکاح.

البته بعضی‌ از آنها هم به قصد این است که ببینند نکاح کنند یا خیر؟ این یک حرف دیگری است. ولی اگر کسی بگوید اگر زن و مردی بقصد نکاح و با رضایت به نکاح، زندگی تشکیل دادند، آیا این روایت نمی‌تواند این را تثبیت کند؟ این روایت می‌فرماید: «اذا اقامت معه بعد الافاقه فذلک رضا منها»؛ امام(ع) می‌فرماید «اقامت»؛ یعنی فعلی که کاشف از رضا باشد. مخصوصاً اگر این سؤال مجدّد ابن بزیع را که «یجوز ذلک التزویج علیها» را به همین برگردانیم، یعنی این اقامه بعد الافاقه را دارد. سؤال می‌کند می‌گوید این چنین ازدواجی درست است؟ امام(ع) می‌فرمایند بله. کسانی که می‌خواهند به این روایت استدلال کنند؛ بیانشان این است اولاً: «اقامه» فعلی از افعال است و دالّ بر رضایت است. ثانیاً: این «ذلک التزویج» هم به همین اقامه برگردد. آنگاه نتیجه این می‌شود که اگر مرد و زن، یک فعلی را انجام دادند که دالّ بر رضایت به نکاح است، این نباید اشکالی داشته باشد و باید این خودش تزویج باشد و صحیح باشد. و در این بخش از روایت که ما معنا می‌کنیم، لفظ وجود ندارد و لو در حالت مستی عقد خوانده شده، اما او الان نقشی در این استدلال ندارد.

آیا استدلال به این روایت تام است یا خیر؟ أولاً عرض کردیم که سند این روایت تمام است، اما آیا مشهور از این روایت اعراض کرده‌اند یا خیر؟ ظاهر این است که مشهور از آن اعراض کرده‌اند، جمیع اعراض نکرده‌اند. شاید چند نفری بر طبق این روایت فتوا داده باشند، اما مشهور بین القدماء از این روایت اعراض کرده‌اند. لذا مرحوم سید(ره) در عروه می‌فرمایند «ان المشهور لم یعملوا بها و حملوها علی محامل»؛ مشهور به این روایت عمل نکرده‌اند، و اینکه محقق خوئی(ره) می‌فرمایند «لم یثبت اعراض المشهور»؛ اینچنین نیست، بلکه اعراض مشهور روشن است، اگر دو- سه نفر بیایند بر طبق این روایت هم فتوا دهند، این مانع از اعراض مشهور نیست.

ما نمی‌گویم «اعراض الجمیع»، آنچه که در آنجا می‌گویند موجب وهن روایت می‌شود، «اعراض اصحاب» است، نه «اعراض جمیع الاصحاب»؛ یعنی مشهور بین اصحاب از آن اعراض کرده باشند. لذا اعراض، تقریبا روشن است و چون تقریبا روشن هست، همین وجه احتیاطی است که امام(ره) در کتاب النکاح کرده‌اند. و اگر اصحاب از این روایت اعراض نکرده باشند، روایت صحیح السند هم باشد، چه وجهی برای این «لا یترک الاحتیاط» در اینجا بگوییم؟ وجه این «لا یترک الاحتیاط» که امام(ره) و برخی دیگر مثل والد ما(ره) دارند این است که اعراض مشهور مسلّم است. اما چون خود این بحث که آیا اعراض مشهور قادح هست یا قادح نیست محل خلاف است، لذا گفته‌اند در اینجا احتیاط شود، و احتیاطش این است که یا مرد طلاقش بدهد و دو مرتبه عقد بخوانند و یا طلاق بدهد و دیگر هم عقد نخوانند، خلاصه به همان عقد سابق اکتفا نشود. این از نظر «اعراض مشهور». حالا وقتی به مقام دلالت برسیم، گر چه محقق خوئی(ره) فرموده‌اند دلالت آن واضح است، اما وضوحش منوط به این است که این «ذلک التزویج» به همین اقامه بعد الافاقه برگردد.

یعنی اگر ما باشیم و همین مقدار؛ آن وقت دلالتش واضح است. اما اگر کسی بگوید این «ذلک التزویج» به همان عقد می‌خورد، کما اینکه «فهو رضا منها»، این «رضا منها» یعنی «رضا منها بالنکاح» یا رضا منها به آنچه که خوانده است، در آن هم دو احتمال وجود دارد. اگر مستدلّ بخواهد به این روایت استدلال کند، «فهو رضا منها» یعنی «رضا منها بالنکاح»، «ذلک التزویج» هم باید به این اقامه برگردد. امّا ما می‌گوییم «ذلک التزویج» اگر به آن عقد بخورد، عقد در حال مستی «رضا منها»، یعنی این رضایت به نکاح نیست، رضایت به آنچیزی  است که خوانده است، دیگر از محل استدلال لا ینفع المستدل.

بنابراین؛ ما این احتمال را می‌دهیم. نمی‌خواهیم بگوییم این احتمال ما، أظهر از آن احتمال است، اما لاأقلّ روایت مجمل می‌شود، لذا دیگر نمی‌توانیم بگوییم روایت، واضح الدلاله است. اشکال ما بر محقّق خوئی(ره) این است که شما بلافاصله فرمودید که روایت، واضح الدلالة است. کجای روایت، واضح الدلاله است؟ در روایت، چنین اجمالی وجود دارد. حالا نکته‌ی دیگر این است که کسانی که می‌خواهند به این روایت بر نکاح معاطاتی استدلال کنند، باید یک مطلب سومی را هم بپذیرند و آن اینکه بگویند لفظ صادر از مست، مثل لفظ صادر از نایم است. یعنی همانطور که نایم هیچ قصدی حتی در تعابیر و الفاظ ندارد، و ممکن است در خواب نیم ساعت حرف بزند، اما نسبت به حروف و الفاظ و کلمات هیچ قصدی ندارد، لا قصد محض است، آدم مست نیز اینگونه است. 

اما آدم مست، تعابیر را از روی اختیار بکار می‌برد، منتها خوب و بد را تشخیص نمی‌دهد. در حالت مستی می‌گوید این کار را انجام بدهیم. خیلی از حکّام ظلم را داشتیم که در حالت مستی امر کردند و در حال مستی دستور قتل ائمه معصومین(ع) را از ایشان گرفتند. حرف می‌زنند ولی خوبی و بدی، صحت و فساد، زشت و غیر زشت بودنش را نمی‌توانند تشخیص دهند. نمی‌توانند مصلحت و مفسده‌اش را تشخیص دهند. و إلا آدم مست ممکن است بعداً بگوید بله، من در حال مستی این را گفتم، اما نمی‌فهمیدم این کار اشتباه است. کسانی که می‌خواهند به این روایت بر مدعا استدلال کنند، باید اثبات کنند که آن لفظ، مثل لا لفظ است، آن عقدی که جاری شده، باطل محض است.باید این را اثبات کنند، در حالی که این چنین هم نیست.

دقت کنید؛ ما یک شاهدی داریم بر اینکه این چنین نیست؛ شاهدش این است که خود این زن، بعد از اینکه مقداری به خودش آمد، خودش یادش هست این عقد را خوانده، اما می‌گوید که در حال مستی بودم و خیلی توجه نداشتم، اما باز خودش می‌گوید این را خوانده‌ام. امّا اگر زن بگوید من أصلا چنین چیزی را نخوانده‌ام، معنا ندارد که برود با آن مرد زندگی کند. اینکه می‌گوید «ثُمَّ ظَنَّتْ أَنَّهُ یَلْزَمُهَا فَفَزِعَتْ مِنْهُ»؛ یعنی ترسید از اینکه حالا یک چیزی را خوانده، منتها مست بوده، حالا می‌خواهد انکار کند، بعد می‌گوید خوانده‌ام حرفی را زده‌ام و باید پای آن بایستم. معلوم می‌شود که الفاظ صادره‌ی از مست، مثل الفاظ صادر از نایم نیست و آن کسی که می‌خواهد به این روایت بر صحت معاطات استدلال کند، باید این مطلب را اهم اثبات کند.

پس کسانی که می‌خواهند از این روایت، نکاح معاطاتی را اثبات کنند، متوقّف بر سه مطلب شد: اول: «رضاً منها» را باید به نکاح معنا کنند، نه به آن عقدی که خوانده شده است. دوم: «ذلک التزویج» را باید به همین اقامه برگردانند نه به آن عقدی که خوانده شده. سوم: باید اثبات کنند آن الفاظ صادره از مست، مثل الفاظ صادره‌ی از نایم است. و این قابل اثبات نیست. ما نمی‌توانیم بگوییم لفظ او، مثل لالفظ محض است و مثل نایم می‌ماند. لذا از این روایت هم نمی‌شود برای مدعا استفاده کرد. نتیجه این شد که در نکاح، معاطات جریان ندارد و این دو روایتی هم که خواندیم قابل استدلال نیست. البته نکات دیگری هم در روایت هست. در جلسه بعد این بحث را مطرح می‌کنیم که آیا در ضمان، وصیت و تدبیر (مولا‌یی به عبدش می‌گوید «انت حر دبر وفاتی») آیا معاطات جریان دارد یا خیر؟ به کتاب منیة الطالب محقق نائینی، ج1، ص 188 و نیز مصباح الفقاهه محقق خوئی(ره) جلد1، ص230 مراجعه کنید.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.