یکی از فروعی که در اقاله مطرح است -و ما أصلا به همین مناسبت بحث اقاله را عنوان کردیم- این است که آیا در معاطات، اقاله جریان دارد یا خیر؟ بعد از اینکه دو نفر معامله‌ای معاطاتی انجام دادند، آیا می‌توانند این معامله را با اقاله از بین ببرند یا خیر؟ این متفرع بر این است که آیا در جمیع عقود لازم، اقاله جریان دارد یا در برخی از عقود لازم، اقاله جریان ندارد. روشن است که اگر گفتیم معاطات، مفید ملکیت جایز است و عنوان عقد جایز را پیدا کرد، دیگر مجالی برای اینکه بحث کنیم آیا در آن اقاله جریان دارد یا خیر، وجود ندارد. مفروض کلام جایی است که معاطات را یک معامله لازم بدانیم. امام(رض) در همین فروع اقاله فرموده‌اند که اقاله در جمیع عقود لازم، جریان دارد، مگر نکاح، تنها همین یک مورد را استثنا کرده‌اند.

محقق خوئی(قده) در منهاج الصالحین موارد بیشتری را استثنا کرده و فرموده‌اند اقاله در همه عقود لازم جریان دارد، مگر در نکاح و عقد ضمان، و در صدقه هم فرموده‌اند محل اشکال است؛ که اگر کسی صدقه‌ای داد، آیا این صدقه قابل اقاله هست یا نه؟ باز وقتی به کلمات فقها مراجعه می‌کنیم، از مواردی که اختلاف است که در آن اقاله جریان دارد یا نه؛ این است که اگر دو شریک، مال مشترک را تقسیم کردند. آیا بعد از قسمت، اقاله جریان دارد یا نه؟ مرحوم علامه(ره) در قواعد فرموده جریان دارد. اما بعضی از فقهای دیگر که متقدّم بر علامه(ره) هستند گفته‌اند اقاله در «قسمت» جریان ندارد.

یعنی شما هر معامله‌ای که کردید، اگر یکطرف استقاله کرد، اگر شما موافقت کنید و بهم بزنید، به او نمی‌گویند أصلا تو چنین حقی نداری، بلکه حق استقاله، یک حق عقلایی است. شارع تنها کاری که کرده فرموده اگر مقیل به حرف مستقیل توجه کرد، ثوابی به او می‌دهم (همان ثوابی که در روایات اقاله آمده است، که برای مقیل است و برای مستقیل ثوابی نیست). اگر به مجموع مُقیل و مُستقیل و اقاله، گفتیم عقد است، برای طرفین ثوابی نیست، ثواب در روایات اقاله، فقط در مورد مُقیل است، و إلا برای آن کسی که طلب استقاله کرده، در روایات ثوابی مترتب نشده است. پس کاری که شارع کرده این است که برای مقیل یک أجری قرار داده، اما خود استقاله یک حق عقلایی است.

أصلا در روایات إقاله، شارع در صدد این نیست که بگوید کجا اقاله باشد و کجا اقاله نباشد. البته بیشتر در بیع واقع شده، غالباً فرموده «أیما مسلم اقال مسلما فی بیعه»، اما در مقام این نیست که بگوید اقاله فقط در بیع جریان دارد و در غیر بیع جریان ندارد. من واقعا تعجب می‌کنم؛ گاهی اوقات بعضی از استدلالات در کلمات بعضی از فقها دیده می‌شود، که باید حمل بر این کنیم که مقداری با سرعت استدلال کرده‌‌اند و گذشته‌اند و إلا از این روایات اقاله -عند التأمل- به هیچ وجه استفاده نمی‌شود که بگوییم شارع در مقام این است که بگوید اقاله فقط در بیع است، بلکه استحباب مقیل را درست می‌کند و اجر برای مقیل را بیان می‌کند. جواب دوم: ما روایاتی داریم که موثقه هم هست، اطلاق هم دارد، مثل روایت موثقه‌ی سماعه که آن روز خواندیم -و لو صاحب جواهر(ره) از آن تعبیر به خبر کرده است، و در بعضی از رواتش اشکال دارد، اما با قطع نظر از اشکال سندی آن-می‌فرماید: «أربعة ینظر الله عزّوجل إلیهم یوم القیامة: أحدهم من أقال نادما»؛ که این «من اقال نادما» در بیع باشد، یا اجاره باشد، یا صلح باشد، در هر معامله‌ای که بخواهد باشد. اگر ما این روایت سماعه را از جهت سند درست کنیم، اطلاق بسیار خوبی دارد و به درد ما هم می‌خورد، و اگر از جهت سند هم درست نشود، بسیاری از فقها به این روایت تمسک کرده‌اند. ما عمل مشهور را جابر ضعف سند می‌دانیم، اگر سندش هم ضعیف باشد، فقها در بحث اقاله به این روایت تمسک کرده‌اند.

پس ما دو جواب از این بیان دادیم و نتیجه این می‌شود که ما دلیل و روایتی که اقاله را منحصر در بیع کند نداریم. خلاصه امروز دو مطلب عرض کردیم؛ طبق مطلب اول، اصل اولی جریان اقاله در تمام عقود لازم است، إلا ما خرج بالدلیل. طبق مطلب دوم، ما نص خاصی که اقاله را منحصر به بحث بیع کند، نداریم. بعد از روشن شدن این دو مطلب؛ ما این سه مورد را جداگانه باید مورد بحث قرار دهیم: 1- چرا اقاله در نکاح جریان ندارد؟ اگر یک عقد نکاحی شد، بعد از اینکه عقد نکاح تمام شد، بگوییم زوج و زوجه بتوانند نکاح را اقاله کنند. چرا در نکاح اقاله جریان ندارد؟ 2- اگر یک عقد ضمان محقق شد، چرا در عقد ضمان اقاله جریان ندارد. 3- جریان اقاله در بحث صدقه و در باب قسمت. برای مطالعه این مطالب می‌توانید به این منابع مراجعه کنید؛ شرح عروه (موسوعه) محقق خوئی(ره) ج33، ص71، ایشان غیر از مسئله اجماع، دو دلیل اقامه کرده‌اند بر اینکه چرا اقاله در نکاح جریان ندارد؟ راجع به ضمان؛ عروة ‌الوثقی 6 جلدی (حاشیه چهارده مرجع، ج5، ص413) را هم ملاحظه کنید. راجع به صدقه؛ جواهر الکلام، ج28، ص129 را ملاحظه کنید.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.