در اشكال سوّم خود شيخ(ره) مي‌فرمايد مراد شما از مسبّب چيست؟ اگر مراد شما از مسبّب، «مدلول لفظي عقد» است، «فعدم تخلفه عن انشاء العقد من البديهيات التي لا يعقل خلافها»؛ عدم تخلف مدلول از دالّ، اين يك امر روشني است.‌ اصلاً نمي‌شود كه مدلول، جداي از دالّ باشد. اگر مرادتان از مسبّب، مدلول است كه اشكالش همين است، يعني برای انسان ممکن نیست. نه اينكه بگوييم امكان دارد اما شخص آن را جدا كرده است. اما اگر مراد شما از مسبّب؛ آن «اثر شرعي» است، كه شارع مي‌خواهد ملكيت را در اينجا بار كند، همينجا ما با شما اختلاف داريم، که چه كسي گفته اثر بيع؛ ملكيت منجّز است؟ اگر مسلّم باشد كه اثر البيع؛ الملكية المنجّزة، تا بيع آمد، بايد ملكيت منجز بيايد. اما ما مي‌گوييم اثر البيع، مطلق الملكية است، ملكيت مطلق؛ يعني چه ملكيت معلق و چه ملكيت منجّز.

خلاصه اشكال سوم اين شد كه اگر ما گفتيم مراد از سبب؛ «مدلول عقد» است كه تخلف امكان ندارد؛ بين دالّ و مدلول اصلاً نمي‌شود جدايي باشد. اگر مراد از مسبّب؛ آن «اثر شرعي» است، كه ملكيت است، آن ملكيت، فقط منجّز نيست، مطلق ملكيت است. همان جوابي كه در اشكال دوم به شيخ(ره) داديم اینجا هم می‌آید. صاحب جواهر(ره) مي‌گويد شارع در اين دليل امضاء، مي‌گويد تا سبب آمد بايد مسبّب بيايد. اصلاً امضائش اين چنين است. مي‌گويد «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، مخصوصاً با كلمة «وفی» آن جايي كه عقد، يك عقد معلق باشد، عقد الآن آمده است، «وفي» هنوز معنا ندارد، چون معلّقٌ‌عليه هنوز نيامده است. شارع با «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» مي‌خواهد بگويد تا عقد آمد، وفا به آن واجب است، یعنی مسبّب باید آن موقع آمده باشد. و شايد بگوييم اين سبب شده كه صاحب جواهر(ره) بين «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» و بين ادلة ديگر فرق بگذارد. يكوقت مي‌گوييم صاحب جواهر(ره) فقط مي‌گويد عقد، سبب است، تا سبب آمد، بايد مسبّب بيايد. اينجا همان اشكال اول شيخ(ره) مي‌آيد، که بيع هم سبب است.

«النّاس مسلّطون علي أموالهم»؛ حديث سلطنت هم مي‌آيد سببيّت را درست مي‌كند. «تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ» هم سببيّت را درست مي‌كند. اگر بگوييم نه، صاحب جواهر(ره) كاري به عقد من حيث هو عقد ندارد، فارق بين «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» و أدلة‌ ديگر اين است كه شارع مي‌گويد من كاري به اين كارها ندارم، تا عقد آمد، بايد وفا كنيم. وفای به عقد، ظهور در اين دارد كه مسبّب بايد بر سبب مترتب شود. اين دو احتمال در كلام صاحب جواهر(ره) هم وجود دارد؛ بگوييم ايشان مي‌خواهد بگويد كه اگر عقد آمد، وفا كن؛ وفایش ظهور در اين دارد كه مسبّب همين الآن باشد. امّا اگر مسبّب، معلق بر يك شرطي شده باشد، عقد الآن مي‌آيد، اما وفای به آن معنايي ندارد.

اگر اينطور گفتيم، مي‌گوييم جناب شيخ(ره)! صاحب جواهر(ره) مي‌گويد وجوب وفا به عقد، شارع مي‌گويد من ملكيت را بر اين عقد بيع مترتب مي‌كنم به شرط اينكه همين الآن وفاء‌ كنيد. وفا به عقد يعني همين الآن بايد مسبّب بيايد. اگر شما بخواهيد با يك شرطي، مسبّب را براي ده روز ديگر قرار دهید، بگوييد بيع الآن است اما ملكيت براي ده روز ديگر، اين بر خلاف وجوب وفا به عقد است، و ديگر وفای به عقد معنا ندارد. يعني حين العقد. پس صاحب جواهر(ره) نمی‌خواهد روي خود كلمه عقد تكيه كند، بلکه «وفاء به عقد حين العقد» مراد اوست. اگر اينها را کنار هم بگذاريم، اگر از «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، وفای به عقد حين العقد را استظهار كرديم، این به معنای ترتّب مسبّب بر سبب است. اين بدین معناست كه بين مسبّب و سبب نبايد جدايي بيفتد و ظاهرش اين است. لذا اين اشكال سوم هم اشكال واردي نيست.

در خصوص بحث فقه من تقاضايم اين است كه الآن همين مسأله‌اي كه در تحرير با اين بحثهاي مفصلي كه ما كرديم، شما در همین مسأله تعلیقه‌ای بنويسيد كه همين نظر مبارك امام(ره) درست است يا يك قيدي مي‌خواهيد بزنيد، احوط را احتياط وجوبي مي‌كنيد، احتياط استحبابي مي‌كنيد، بگوييد نه اقوي؛ صحت است، حتماً‌ بنويسيد. مقيد باشيد در هر مسأله‌اي فرض كنيد مي‌خواهيد با اين مسأله تا آخر عمرتان خداحافظي كنيد. ما ديگر با مسأله تعليق و تنجيز تا آخر عمر خداحافظي كرديم و ديگر مجالي نيست كه انسان دو مرتبه بيايد يك ماه وقت بگذارد، ادله را دو مرتبه ببيند. يكي از اشكالاتي كه در درسهاي خارج ما وجود دارد همين است. به ما طلبه‌ها نمي‌گويند كه وقتي استاد درس مي‌گويد خودت هم فكر كن و به يك نتيجه‌اي برس. لاأقل براي خودت، و نمي‌خواهد به ديگران بگويي. مخصوصاً عرض كردم كه عمر‌ها اينقدر كوتاه شده كه انسان ديگر اميد به اينكه يك سال ديگر موفق باشد، از زندگي ندارد. لذا بحثها را حتما به نتيجه برسانيد، همين بحث تعليق و تنجيز كه تمام شد يك چند روزي بحث را مرور كنيد، ادله را ببينيد، ببينيد واقعاً چيزي مي‌فهميد يا نه؟ اگر يك وقتي واقعاً متوجه نمي‌‌شويد، نمي‌گويم دوباره برداريد بنويسيد، نه صبر كنيد. اما اگر ديدي كه قدرت فكر داريد و مي‌توانيد به نتيجه برسيد، حتما اين را يادداشت كنيد، كه محصول كار امسال شما همين چند مسئله باشد. و السّلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.