اشاره اجمالی به ادله این قاعده کردیم و گفتیم اولاً تسالم و اجماع وجود دارد بر قاعده حیلوله، ثانیاً مراد از مطابقت با قاعده چیست؟ ثالثاً چند تا روایت هم هست که ولو اینکه ما نمی‌خواهیم وارد این بحث قاعده حیلوله مفصل شویم اما مناسب است که یک اشاره اجمالی به این دو روایت کنیم و این دور روایت خیلی بحث دارد.

این روایت بحث چندانی ندارد، سند و دلالتش معتبر است و شاهد ما همین است که از آن قاعده حیلوله استفاده می‌شود، شک بعد الوقت که وقت دیگری حائل می‌شود قابل اعتنا نیست و نباید به این شک اعتنا شود، اما آنچه هم از جهت سند بحث دارد و هم از جهت دلالت، حدیث دوم است.

مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ7 قَالَ: إِذَا جَاءَ يَقِينٌ بَعْدَ حَائِلٍ قَضَاهُ وَ مَضَى عَلَى الْيَقِينِ وَ يَقْضِي الْحَائِلَ وَ الشَّكَّ جَمِيعاً فَإِنْ شَكَّ فِي الظُّهْرِ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ يُصَلِّيَ الْعَصْرَ قَضَاهَا وَ إِنْ دَخَلَهُ الشَّكُّ بَعْدَ أَنْ يُصَلِّيَ الْعَصْرَ فَقَدْ مَضَتْ إِلَّا أَنْ يَسْتَيْقِنَ لِأَنَّ الْعَصْرَ حَائِلٌ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الظُّهْرِ فَلَا يَدَعُ الْحَائِلَ لِمَا كَانَ مِنَ الشَّكِّ إِلَّا بِيَقِينٍ.[2]

به هر حال اعتماد ابن ادریس و اعتماد مشایخ ثلاث بر اصل کتاب حریز برای ما فی الجمله کتاب حریز را معتبر می‌کند، این کتاب بوده و ابن ادریس هم از این کتاب این حدیث را نقل می‌کند. یک احتمال دیگری هم وجود دارد ممکن است بعضی از نسخی که در اختیار مشایخ ثلاث بوده این روایت را نداشته، اما نسخه‌ای که در اختیار ابن ادریس بوده این روایت را داشته، در هر صورت نمی‌توانیم بلافاصله بگوئیم این مرسل است، به درد نمی خورد و حدیث را کنار بگذاریم! پس به نظر ما از جهت سند قابل تصحیح است یعنی به عنوان مصحّح این را درست می‌کنیم.

«و مضی علی الیقین»؛ طبق یقینش عمل کند «و یقضی الحائل و الشک جمیعاً»، باز اینجا هم یقضی مراد یعنی «یأتی بالحائل»، در بعضی از نسخه‌های روایت به جای حائل اصل نوشته «و یأتی بالاصل»، شک هم می‌شود همان نماز ظهر یعنی مشکوک؛ یعنی اگر کسی نماز عصرش تمام شده، بعد از نماز عصرش یقین پیدا کرد نماز ظهر را نخوانده، اینجا «یقضی بالعصر»؛ یعنی هم عصر را باید بیاورد هم ظهر را جمیعاً.

اینجا اشکال این است که این قسمت روایت با قاعده «لا تعاد» سازگاری ندارد، قاعده لا تعاد می‌گوید: اگر شما عصر را خواندی و تمام شد، بعد یقین کردی ظهر را نخواندی، ترتیب جزء یکی از مستثنیات قاعده لا تعاد نیست، نمی‌گوید اگر اخلال به ترتیب کردی باید اعاده کنی، پس چرا اینجا می فرماید «یقضی الحائل» که مراد همان عصر است و در بعضی از نسخ روایت هم به جای حائل عصر آمده «و الشک جمیعاً»؟

بنابراین طبق نظر اهل سنت که نماز ظهر را یک وقت خاص می‌گویند تا رسیدن سایه به اندازه خود شاخص، آنجا وقت نماز ظهر تمام می‌شود، بعد می‌آیند نماز عصر را در وقت عصر می‌خوانند که خود وقت حائل است روی مبنای اهل سنت، اما روی مبنای امامیه اینجا خود وقت حائل نیست لذا گفته‌اند ذیل روایت اعراض شده، چون می‌گوید «و إن دخله الشک بعد أن یصلی العصر»؛ یعنی اگر ده دقیقه از نماز ظهر گذشت و شما یقیناً نماز عصر را خواندید و شک کردید که ظهر را خواندید، اینجا همه فقها می‌گویند باید ظهر را بخوانید چون وقت باقی است، اما روی نظر اهل سنت «بعد أن یصلی العصر» یعنی بعد از اینکه سایه شاخص به اندازه خودش رسیده و وقت نماز ظهر روی عقیده اهل سنت تمام شده و شروع می‌کند به خواندن نماز عصر، تمام شد شک می‌کند نماز ظهر را خوانده یا نه؟ می‌شود شک بعدالوقت، لذا ذیل این روایت را تقیه‌ای است یا معرضٌ عنه. صدر روایت «اذا جاء یقینٌ بعد حائل»، آن هم مخالف با قاعده لا تعاد است و اشکال دارد.

[4] . كتاب الخلل في الصلاة، ص: 260‌ - 261.