جواب این دلیل روشن است و آن این است که احتمال سومی هم وجود دارد، و آن اینکه این فهم و استنباط علما؛ ممکن است مستند به عرف و قرینه نباشند، بلکه مستند به اجتهاد خودشان باشد. خودشان اجتهاد کرده‌اند، از این جمله؛ «ضمان» را فهمیده‌اند. ما می‌گوئیم آنها حتماً دلیلی داشته‌اند که منشأ اجتهادشان شده، اما اجتهادشان بر ما حجیّت ندارد. هر چه را که علما به عنوان فهم خودشان داشتند، اگر مستند به ظهورات عرفی باشد، برای ما معتبر است.

شیخ طوسی(ره) مگر عرف نبوده؟ شیخ طوسی که ضمان را نفهمیده و به «وجوب رد» معنا کرده یا یک قرینه‌ای بوده که حالا این را می‌خواستیم عرض کنیم چطور شده این قرینه به شیخ طوسی(ره) نرسیده و به بقیه رسیده؟ پس معلوم می‌شود که این فهم علما، نه مستند به ظهور عرفی است و نه مستند به قرینه، بلکه به اجتهادات شخصی خودشان است که هر چه می‌خواهد باشد، با تقوایشان هم منافات ندارد، ولی برای ما حجیت ندارد. این خیلی مهم است؛ من مکرر عرض کرده‌ام که اگر کسی بنشیند اینها را جمع کند، از زمان شیخ مفید(ره) و صدوق(ره) تا زمان محقق ثانی(رض) عبارات فقها تماماً مملوّ از این است که معاطات مفید اباحه است. محقق ثانی(ره) فرمود مفید ملکیت است، و آن عباراتی که فقهای گذشته حمل بر اباحه کردند، همه را حمل بر ملکیت کرد. تا زمان علامه از روایات، وجوب نزح از آب چاه را قائل بودند، بعد روایت را به استحباب معنا کردند. در صورت تتبع، این معنا فراوان و متعدد است. این سبب می‌شود که ما بگوئیم فهم علما برای ما دلیل اجتهادی نیست، علما از این روایت این معنا را فهمیدند، همه آنها هم این را فهمیده باشند، برای ما حجیت ندارد.

اینجا دو اشکال بر این وارد است که محقق نراقی(ره) هم وارد کرده؛ اشکال اول اینکه أصلاً ما چنین تبادری را قبول نداریم، یعنی از جهت صغروی قبول نداریم. شما می‌گوئید از این ترکیب، «ضمان» به ذهن ما تبادر می‌کند. ما می‌گوئیم «وجوب الحفظ» و «وجوب الرد» تبادر می‌کند. ثانیاً: همانطور که قبلاً گفتیم؛ تبادر یکی از مصادیق قرینه است. قرینه جایی است که مربوط به خود لفظ شود، اگر یک تبادری مستند به حاق لفظ شد، این معتبر است، اما اینجا این تبادر مستند به فهم علماست.

یعنی اینکه شما الآن می‌گوئید از جمله، ضمان فهمیده می‌شود، یک جهت این است که ذهن شما مأنوس با فهم بقیه فقهاست، تبادری که ناشی از فهم بقیه‌ی علما از این روایت باشد، این تبادر به درد نمی‌خورد. مثلاً الآن در همینجا اگر کسی پرسید لفظ «اسد» یعنی چه؟ پنج نفر یک معنایی کردند و از معنای این پنج نفر در ذهن من خطور کرد که معنایش این است، این به درد نمی‌خورد! باید از خود لفظ تبادر شود. پس مدعی می‌گوید گاهی تبادر را قرینه برای موضوع له قرار می‌دهیم و گاهی قرینه برای مراد متکلم قرار می‌دهیم. آنچه در اصول خواندید، همیشه تبادر را برای کشف از موضوع له ذکر کرده‌اند، اما گاهی تبادر برای رسیدن به مراد متکلم است و در این جملات ترکیبی، پیامبر(ص) فرموده «علی الید ما أخذت» می‌خواهیم ببینیم مراد پیامبر(ره) چیست؟ به تبادر استدلال می‌کنیم. اما عرض کردیم این تبادر هم اشکال صغروی دارد و هم اشکال کبروی.

مطلب اول ایشان درست است، و در میان این محتملات، انصافاً آنچه که أظهر از این محتملات ثلاثه است ضمان است. اما مطلب دوم که بگوئیم در ضمان، قلة التقدیر لازم می‌آید، دو اشکال دارد. اشکال اول این است که قلة التقدیر لازم نمی‌آید، هر سه به یک اندازه تقدیر لازم دارد. شما باید بگوئید «علی الید ردّ ما أخذت» ، «علی الید حفظ ما أخذت» و «علی الید ضمان ما أخذت» . حالا بعداً «علی الید ردّ ما أخذت» را به این برمی‌گرداند که «یجب ردّ ما أخذت الید علیها» ، که یک امر دیگری است، اما هر سه، یک کلمه لازم دارند. اما اشکال دوم که اشکال مهمی است و اشکال خوبی است و در موارد زیادی قابل استفاده خواهد بود این است که؛ به چه دلیل «قلة التقدیر» ملاک و مرجّح است؟

آنچه که مرجّحیت دارد، فهم عرف است. ممکن است در یکجا سه احتمال داده شود، اما عرف، یک احتمال را بفهمد، اما تقدیرش از بقیه بیشتر باشد. قلّة التقدیر فی نفسه مرجحیت ندارد. شاید این مطلبی است که از کتب ادبی در ذهن ما گنجانده‌اند که اگر این راه را برویم یک تقدیر لازم دارد و اگر این راه را برویم دو تقدیر لازم دارد، و قلة التقدیر أولی من کثرة التقدیر، که این یک حرف باطلی است. در باب ظهورات و معانی، ملاک؛ «ظهور عرفی» است. باید دید از میان چند احتمال، ظهور عرفی کدام احتمال قویتر است، به همان أخذ شود، و لو مستلزم کثرة التقدیر باشد. حال یک کلامی را عرض می‌کنم که مرحوم مامقانی(ره) در حاشیه مکاسب، ج5، ص55 دارد.

ایشان می‌فرماید: «لکن الإنصاف تحقق المرجح لأنا إذا عرضنا مثل هذا الخطاب على العرف لم یسبق إلى أذهانهم سوى کون عهدة المأخوذ بالید و ضمانه علیها و من المقرر فی محله انّه ان تیسر تحصیل مراد المتکلم بما یفهمه أهل العرف من خصوص کلامه کان ذلک هو المقصد الأصلی و لهذا یقدم ما یفهمونه من خصوص الخطاب الشخصی على ما یقتضیه القواعد العامة المقررة فی مباحث الألفاظ» ؛

اگر ما این خطاب را بر عرف عرضه کنیم، عرف فقط ضمان به ذهنش می‌آید. اگر ما بتوانیم مراد متکلم را با ظهورات عرفی بفهمیم، این مقصد الاعلاست. و لذا فهم عرف را در خطابات بر قواعدی که در باب الفاظ است مقدم کرده‌اند. یکی از آنها همین است «قلة التقدیر أولی من کثرة التقدیر» . یا به این مطلب اصولی دقت کنید؛ مرحوم آخوند(ره) در اوایل کفایه، بحثی را مطرح می‌کند که در اصول قدیم، در دوران بین حقیقت و مجاز، بین تخصیص و مجاز، بین نقل و مجاز، قدما آمده‌اند یک اصولی را ذکر کرده‌اند، أصالة الحقیقة را بر معنای مجازی مقدم می‌کنند، در دوران بین اینکه یک لفظی مشترک باشد یا مجاز باشد، می‌گویند الاشتراک خیرٌ من المجاز. مرحوم آخوند(ره) آنجا فرمود تمام این حرفها باطل است. ما باید ببینیم در هر جایی ظهور در چه دارد؟ ممکن است در یک جایی ظهور در مشترک باشد، در جایی دیگر ظهور در تخصیص باشد، در جایی دیگر ظهور در مجاز باشد. تمام این علائم و امارات تقدیم حقیقت بر مجاز، اشتراک بر مجاز، اشتراک بر تخصیص، مجاز بر تخصیص، را مرحوم آخوند(ره) ردّ کردند و حق هم  با ایشان است.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.