اگر گفتيم كه هم در صحيح ضمان است و هم در فاسد ضمان است، آن وقت اينجا مي‌فرمايند كه آن موردي كه در صحيح و در فاسد ضمان هست؛ دو مورد است، يكي اينكه بگوئيم مالک معتقد است که اجاره، اقتضاي تسلیط بر عين دارد، دوم اينكه اين تسلیط بر عين را به عنوان يك شرط ضمني قرار داده، يعني بگوئيم و لو عقد اجاره اقتضا ندارد كه مستأجر مسلط بر عين باشد، اما گويا يك شرط ضمني بين موجر و مستأجر هست بر اينكه مستأجر مسلط بر عين باشد. اينجا مي‌فرمايند بين اينكه بگوئيم «باء» در قاعده «كلّ ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده»، «باء سببيّت» است با اينكه بگوئيم اين «باء ظرفيت» است فرق مي‌كند؟

اگر قائل شديم كه اين باء؛ سببيت است، يعني «ما يضمن بسبب العقد الصحيح يضمن بسبب العقد الفاسد» ؛ يعني خود ذات عقد، سببيت داشته باشد، مي‌فرمايند «لا يرد النقص» . چرا؟ «لأنّ عقد الإجارة صحيحة و فاسده من حيث ذاته، بلا نظر إلى الأدلّة و الجهات الخارجيّة، يقتضي الضمان في الموردين المتقدّمين‌‌» ؛ در اين دو مورد يعني اگر بگوئيم مالک معتقد است که اجاره اقتضاي تسلیط دارد، يا شرط ضمني نسبت به عين هست، مي‌فرمايند عقد اجاره از حيث ذاتش اقتضاي ضمان دارد، يعني ذات عقد، سبب براي ضمان است، لذا نقض وارد نمي‌شود، چون در صحيحش ضمان است و در فاسدش هم ضمان است.

چون ما هر طور حقيقت اجاره را معنا كنيم، بالأخره مستأجر يك حقي نسبت به عين مستأجره پيدا مي‌كند، آن حق هم؛ حق استيفاي منفعت است. بالأخره بعد از هر عقد اجاره‌اي، مستأجر نسبت به عين مستأجره حق دارد كه از منافع اين عين مستأجره استفاده كند. مي‌فرمايند اين يك امر ارتكازي عقلايي هم هست، به عقلا بگوئيد من خانه را اجاره دادم اما مستأجر نسبت به عين مستأجره هيچ حقي ندارد، عقلا اين را قبول نمي‌كنند. در ارتكاز عقلا اين است كه مستأجر نسبت به عين مستأجره يك حقّ استيفايي دارد. پس از آن تعبير را قوي‌تر مي‌كنند مي‌فرمايند به نحوي كه مصبّ اجاره أصلاً عين است، يعني آنچه كه اجاره بر روي آن واقع مي‌شود، آنچه متعلق اجاره قرار مي‌گيرد؛ «عين» است.

لذا مي‌گوئيم «آجرتك الدار»، نمي‌گوئيم «آجرتك المنفعة»، «عين» عنوان مصبّ براي اجاره را دارد. سپس مي‌فرمايند روي اين مبنا؛ عين مستأجره به سبب عقد، متعلق براي حق مستأجر است و عين مي‌شود مصبّ. وقتي كه عين، مصبّ شد، در عقد صحيح، عين مصبّ اجاره است، به مستأجر داده است، اگر عين از بين رفت، ضماني هم نبايد باشد. اما در عقد فاسد، نسبت به اين عين مستأجره، عقد فاسد است، عقد نمي‌آيد يك حقّي را براي اين عين نسبت به مستأجر ايجاد كند، چون فرض اين است كه عقد، فاسد است، اگر اينطور است ما بايد قائل به ضمان شويم و اين مي‌شود مورد نقض بر قاعده، در صحيحش نسبت به عين ضمان نيست، در فاسد، ضمان هست.

پس خلاصه فرمايش امام(رض) اين است كه نمي‌شود به صورت مطلق گفت عقد فاسد، نقض است يا نقض نيست. بايد دو مبنا را در نظر بگيريم، يك مبنا اين است كه خود عقد اجاره، اقتضاي تسلیط ندارد، حالا يا مالك اعتقاد به تسلیط دارد يا عنوان شرط ضمني دارد و بايد بين باء سببيت و ظرفيت فرق قائل شويم. مبناي دوم اين است كه بگوئيم خود عقد اجاره، اقتضاي تسلیط دارد.

آنچه كه ما به عنوان تحقيق مطلب مي‌خواهيم عرض كنيم اين است كه عمده‌ي تحقيق در اينجا بايد روي اين متمركز شود كه يد مستأجر بر اين عين در اجاره‌ي فاسد، آيا يد اماني است يا غير اماني؟ و لو اين راه اجتهادي كه امام(رض) طي كردند -که واقعاً هم قوّت اجتهاد ایشان را مي‌رساند- و فرمودند ابتدا بايد مباني در اجاره را روشن كنيم، شش تعريف ذكر كرديم. فرمودند ابتدا اينها را بايد روشن كنيم که اولاً تعريف اجاره چيست؟ ثانیاً بايد بحث كنيم كه آيا اجاره، اقتضاي تسلیط بر عين دارد يا نه؟ بعد نتيجه گرفتند و فرمودند به نظر ما مسأله‌ي نقض، به اختلاف مباني مختلف است.

حالا ما راه ديگري را مي‌خواهيم طي كنيم، راه ما متّخذ از راه شيخ انصاري(ره) است. عرض ما اين است كه ما يك «علي اليد ما أخذت» داريم كه عموميّت دارد. «علي اليد» مي‌گويد اگر كسي مال غير را گرفت، ضامن است. از اين «علي اليد» يك مواردي مثل يد اماني و يد مأذون را تخصيص زده‌اند، اينها از «علي اليد» خارج مي‌شود. عرض ما اين است كه بعد از اجاره‌ي فاسد، مستأجر بر اين عين مستأجره يد پيدا كرد، تا يد پيدا كرد، «علي اليد» مي‌آيد. بايد ببينيم كه آيا مخصّص آن هم مي‌آيد يا نمي‌آيد؟ مخصّص آن اين است كه اين يد، اماني باشد. در فرضي كه در بحث ديروز داشتيم كه اگر موجر، عالم به فساد هست، و مستأجر را مسلط كرد، اشكال‌ ما اين بود كه اين از محل بحث خارج است و أصلاً نبايد داخل در بحث آورده شود. يك عقد اجاره‌ي فاسدي منعقد شده، فرض اين است كه موجر و مستأجر هيچیک عالم به فساد نيستند، مستأجر يد پيدا كرده بر عين مستأجره، ما مي‌گوئيم كه «علي اليد» هر يدي را مي‌گيرد. اصلاً شما اگر يد اماني را به عنوان مخصّص نداشتيد، «علي اليد» مي‌گويد يد اماني هم ضامن است، اگر يد مأذون را به عنوان مخصص نداشتيد، مي‌گفت يد مأذون هم ضامن است، «علي اليد» عمومیت دارد، اين عموم، يد مستأجر را مي‌گيرد.

إنّما الكلام در اينكه آيا در اينجا مخصّصي بر اينكه اين يد، از يد عدواني و علي اليد خارج شود، مصداق براي مأذون باشد يا نه، داريم يا نه؟ در اینجا يا مي‌گوئيم مخصص نداريم و يا مي‌گوئيم برايمان مشكوك است. همين مقدار كه مي‌گوئيم مشكوك است، اين عام شامل اين يد مي‌شود. لذا ما بايد قائل به ضمان شويم. در اين راه أصلاً نيازي نيست به اينكه ما مباني مختلف در باب اجاره را بررسي كنيم. و لو اينكه ما بررسي كرديم، نظر خودمان را هم ذكر كرديم، أصلاً نياز نيست كه بگوئيم آيا عقد اجاره اقتضاي تسلیط دارد يا ندارد؟ عقد اجاره‌ اقتضاي تسلیط داشته باشد يا نه، الآن عقد، عقد فاسد است، بالأخره اگر هم بگوئيم عقد اجاره اقتضاي تسلیط دارد، كدام عقد اجاره اقتضاي تسلیط دارد؟

عقد اجاره‌ی صحيح، اقتضاي تسلیط دارد و عقد فاسد كه اقتضاي تسلیط ندارد. ما هستيم و يك عقد فاسد، نباید مباني اجاره بحث اقتضاي تسلیط را مطرح كنيم. راه؛ همان راهي است كه مرحوم شيخ(قده) بيان كرد. شيخ(قده) به عموم «علي اليد» تمسّك كرد و الآن مستأجر يد پيدا كرده و ما شك در مخصّص داريم. در اينجا بايد قائل به ضمان شويم. حالا مي‌گوئيم اگر اينطوري بگوئيم قاعده «ما لا يضمن بصحيحه لا يضمن بفاسده» مورد نقض وارد مي‌شود؟ ما نقض را قبول مي‌كنيم، اين كه فرمودند «نقض الاجارة يختلف باختلاف المباني» را هم قبول نداريم، اين نقض در اينجا مسلماً واقع مي‌شود، اجاره صحيح نسبت به عينش، ضمان نيست، چون يدش يد مأذون است، اما در يد فاسد نسبت به عين، ضمان هست.

نقل کرده‌اند که از مرحوم علامه طباطبائي(ره) سؤال كردند كه شما در درس اساتيدشان اشكال مي‌كرديد يا نه؟ فرموده بود اشكال زياد به ذهنم مي‌آمد اما سعي مي‌كردم خودم فكر كنم جوابش را پيدا كنم. اين نکته است كه از مرحوم آقاي طباطبائي، علامه طباطبائي(ره) ساخته است. بنابراين؛ اين ويژگي‌هايي كه در بزرگان وجود دارد و در اساتيد به معناي واقعی كلمه وجود دارد و استادي كه خودش اهل فكر باشد و يك ذهن فكور براي ديگران به وجود بياورد، اين معناي واقعي استاد است. علي أيّ حال؛ ما از لطف شما آقايان تشكر مي‌كنيم و آنچه كه براي ما خيلي مهم است و واقعاً بشخصه از آقايان انتظار دارم دعاست، كه شما افراد واقعاً زحمتكش و كم‌توقعی هستيد و افرادي كه در مسير دين قرار داريد، دعاهاي شما واقعاً با دعاهاي ديگران خيلي تفاوت مي‌كند. هم ما وظيفه داريم بر شما دعا كنيم و شما اين لطف را داشته باشيد كه حتماً دعا كنيد. اين بهترين هديه براي يك رفيق است كه رفيق ديگر او را دعا كند. در مظانّ اجابت دعا، اگر حالي پيدا شد و موفق به نماز شب شد، واقعاً در اوقات حساس به ياد يكديگر بودن، اين بزرگترين نعمت است. و السّلام عليكم و رحمة الله و بركاته.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.