غیر از این راه، دو راه دیگر می‌توان ذکر کرد. یکی اینکه بگوئیم همین اندازه که یک حکم تکلیفی و لو در حقّ بالغین هم باشد، برای انتزاع ضمان در صبی کفایت می‌کند. به این بیان که بگوئیم یک حکم وضعی بدون پشتوانه‌ی حکم تکلیفی محقق نمی‌شود. حالا چه اشکالی دارد که بگوئیم شارع حکم تکلیفی برای بالغین قرار داده؛ یعنی کسی که بالغ است، حکم تکلیفی وجوب رد دارد، اگر انجام ندهد، عقاب می‌شود و اگر انجام دهد، پاداش می‌گیرد، خلاصه؛ حکم تکلیفی دارد. ما از آن حکم تکلیفی مربوط به زمان بلوغ، حکم وضعی در زمان صباوت را هم انتزاع کنیم.

چه دلیلی داریم بر اینکه حتماً باید از حکم تکلیفی‌ای که برای خود صبی قرار داده شده، ضمان صبی را انتزاع کنیم؟ شما یک منشأ انتزاع می‌خواهید، منشأ انتزاع این است که وقتی شارع برای بالغین جعل حکم کرده، می‌گوید شما تا حالا بچه بودی، اما یک دقیقه بعد، یک ساعت بعد، یک روز بعد که بالغ شدی، این حکم تکلیفی دارد. پس شیخ(ره) می‌فرماید حکم وضعی از حکم تکلیفی انتزاع می‌شود، و انتزاع هم که گزافی نیست، بالأخره باید یک ارتباطی داشته باشد. وقتی شارع می‌گوید اگر مال غیر دست بالغ بود، اینجا حکم تکلیفی وجود دارد و ما از این حکم تکلیفی، حکم وضعی را انتزاع می‌کنیم، آیا در انتزاع، بالغ بودن دخالت دارد؟ خیر. وقتی دخالت نداشت، همین حکم وضعی ضمان را از همان حکم تکلیفی بالغین برای صبی انتزاع می‌کنیم. دقت کنید؛ بحث خارج این است که انسان یک چالش جدیدی در بحث استنباط(نه در بحث فتوا) ایجاد کند.

راه دوم همان راهی بود که عرض کردیم؛ گفتیم اجماع فقها، بلکه به گفته برخی، ضروری فقه ما این است که تمام تکالیف، مشروط به بلوغ است. حالا ما می‌خواهیم در همین مطلب یک تأملی کنیم و بگوئیم اینکه تکالیف، مشروط به بلوغ است، همه تکالیف مراد است، یا اینکه ممکن است تکالیفی پیدا شود که برای صبی ممیز هم هست. البته مجالی نشد که من فحصی کنم. در مورد صبی ممیز در بحث اینکه مرد مکلّف یا زن مکلّف، حق ندارد به بدن بچه‌ی صبی ممیز نگاه کند، این نظر را داده‌اند. از آن طرف هم هست که خود صبی ممیز هم باید اجتناب کند(یا فتوا می‌دهند یا احتیاط می‌کنند).

دوم اینکه ما مواردی در فقه داریم که می‌گوید صبی ممیز را می‌شود تعزیر کرد، اگر شما می‌گوئید تکلیف، مشروط به بلوغ است، انسان حتی حق ندارد کوچکترین تعرضی به صبی ممیز کند، اما می‌گوید می‌شود او را شلاق زد. چه اشکالی دارد که شارع بگوید صبی ممیز، اگر در مال دیگری تصرف عدوانی کرد، عقابش می‌کند، چطور شارع فرموده وصیت صبی ده ساله نافذ است، چطور شارع فرموده اگر کسی بر یک جماعتی سلام کرد، در این جماعت یک صبی ممیز بود، این صبی ممیز رد سلام کرد(مسأله اختلافی است اما شاید بگوئیم) فقهای زیادی قائلند همین ردّ سلام کافیست و موجب سقوط می‌شود و از ذمّه‌ی بقیه برداشته می‌شود. در نماز میت هم کفایت می‌کند، حتی بزرگانی مثل شیخ طوسی(ره) و جمع دیگری می‌گویند صبی ممیز می‌تواند امام هم باشد. آیا در اینگونه موارد شما می‌توانید بگوئید این تکلیف ندارد؟ می‌خواهم عرض کنم که امکان این معنا هست. بله، صبی غیر ممیز، کالعدم است، اما صبی ممیز؛ آن کسی است که خوب و بد را تشخیص می‌دهد، زشت و زیبا را تشخیص می‌دهد، عقلا که مذمّتش می‌کنند، شارع هم او را مذمت کند. دیروز عرض کردم اگر صبی ممیزی ظلم کرد و می‌داند که ظلم قبیح است، عقل هم در اینجا می‌گوید «الظلم قبیحٌ» ، از فاعلی که تشخیص قبح و حسن را بدهد، حالا خواه بالغ باشد یا صبی ممیز باشد. شارع هم باید همینطور بگوید، اگر صبی ممیز ظلم کرد باید در نزد شارع هم قبیح باشد، قبیح در نزد شارع یعنی استحقاق عقاب دارد.

در اینجا دو راه وجود دارد. دقت کنید؛ ما الآن نمی‌خواهیم وارد تحقیق در معنای «عمد الصبی خطأٌ» و «رفع القلم عن الصبی حتی یحتلم» شویم. مسأله بعدی این است که آیا در صحت معامله، بلوغ معتبر است یا نه؟ این مباحث را آنجا مفصل ذکر خواهیم کرد. اما اگر الآن از ما بپرسند دلیل شما چیست؟ عرض ما این است که چه حدیث «علی الید» دلالت بر حکم تکلیفی کند و چه دلالت بر ضمان کند و چه دلالت بر عهده کند، در تمام موارد؛ هم شامل بالغ است و هم شامل صبی است، فرقی بین اینها ندارد. فرمایش امام(رض) بسیار دقیق است و از ابتکارات ایشان است. من خیلی در کلمات گشتم، کسی قبل از امام(رض) در مورد صبی این را نفرموده است. ولی عرض کردم که واجب معلق در مقام اثبات، دلیل می‌خواهد. اما آنچه را که ما عرض می‌کنیم، می‌گوئیم شما به عنوان وجوب منجز بیاورید، بگوئید صبی ممیز اگر به مال مردم دست زد، شارع بر او رد را واجب کرده، چه اشکالی دارد؟ نسبت به این دو راهی که عرض کردم، دقت داشته باشید، من نمی‌خواهم بگویم که حتماً بپذیرید، اما روی آن فکر کنید، ممکن است شما بعداً مؤیداتی هم برای این عرض ما پیدا کنید. بالأخره در دفاع از شیخ انصاری(ره) می‌شود این دو راه را مطرح کرد.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.