اینجا امام(رض) در کتاب البیع، ج1، ص388 می‌فرمایند: «و فی قوله(ع) "و یعوّضه" إلى‌‌ آخره، احتمالان؛ أحدهما: أنّ ما أصاب من لبنها و خدمتها أی المنافع المستوفاة منها جعل عوضاً من قیمة الولد، فقدّر القیمة بما أصاب منها تعبّداً»؛ می‌فرماید در معنای این «و یعوضه قیمة ما أصاب من لبنها و خدمتها» دو احتمال وجود دارد: یکی اینکه نسبت به آن لبن و خدمت جاریه(منافعی که استیفا شده)، شارع قیمت ولد را هم تعبّداً به اندازه قیمت لبن و خدمت قرار داده است. لذا لازم نیست برویم بازار بگوئیم این ولد اگر فُرض مملوکاً، چقدر ارزش دارد، بلکه بگوئیم مراد از قیمت ولد، جعل قیمت لبن و خدمت جاریه به عوض از قیمت ولد است، یعنی شارع گفته تو لازم نیست قیمت ولد مملوک را بدهی، به عوض آن، اگر اجرت شیری که این مادر به این بچه داده را بدهی، اجرت خدمتی هم که این جاریه در خانه‌ات کرده را بدهی، کافی است. احتمال دوم که امام(رض) می‌فرماید، عکس این است؛ «و الثانی: و لو بملاحظة سائر الروایات أنّ قیمة الولد تقدیر لما أصاب من اللبن و الخدمة، فقیمته على‌‌ هذا لیست لأجل استیفاء المنفعة التی هی الولد، و لا بإزاء تفویت منافع الجاریة، و لا لأجل ضمان الید على الجاریة، و یتبعه ضمان المنافع، بل لأجل استیفاء سائر المنافع؛ أی اللبن و الخدمة، لکن لمّا کان قدرهما ربّما یکون مجهولًا، أو معرضاً للنزاع، قدّره الشارع بقیمة الولد، تأمّل»؛

یعنی با در نظر گرفتن سایر روایات بگوئیم قیمت ولد، به اندازه‌ی قیمت لبن و خدمت است، و قیمت ولد را به خاطر اینکه این مشتری منفعت جاریه را استیفا کرده، ضامن نیست! در مقابل تفویت منافع جاریه هم نیست، به این دلیل هم نیست که این مشتری ید غیر شرعی بر جاریه داشته، پس نه جاریه را ضامن است و نه منافع جاریه را ضامن است، هیچ کدام از اینها نیست، فقط به خاطر این است که سایر منافع یعنی لبن و خدمت استیفا شده است.

أما چون این جاریه شیر داده یا خدمتی که این جاریه در منزل این مشتری کرده، مجهول است، یا اینکه محل نزاع است، زمان ما هم همینطور است، الان برای خدمتی که زن بیست سی سال در خانه انسان کرده چقدر می‌شود پرداخت کرد؟ اختلاف قیمت می‌شود. یک وقت می‌گوید من از اذان صبح تا آخر شب در خانه این مرد کار می‌کردم، یک وقت یک زنی کمتر کار می‌کرده، این چون محل نزاع است، شارع آن را به قیمت ولد معیّن کرده است. دقت کنید؛ چقدر امام(رض) دقیق اینجا وارد بحث شده‌اند. عرض کردم در بحث معاملات، شما کتابی را قوی‌تر از بیع امام(رض) پیدا نخواهید کرد، این روی تعصب نیست، بیش از20 سال است که من در مباحث معاملات با کتاب امام(رض) کار می‌کنم. یکی از برجستگی‌های مهم امام(رض)؛ «فقه الحدیث» ایشان است، که والد راحل ما(رض) گاهی اوقات نکاتی را از فقه الحدیث امام(ره) در درس یا در غیر درسشان نقل می‌کردند که واقعاً إعجاب آور است.

در تعابیر روایات چه دقتهایی کردند. پس امام(رض) می‌خواهد این دو عنوان را به یک عنوان برگرداند، یعنی کسی نگوید روایات می‌خواهد بگوید هم قیمت ولد و هم قیمت لبن و جاریه را بدهد. منتهی احتمال اول این است که بگوئیم شارع با روایات، می‌گوید تعبّداً قیمت لبن و خدمت را بپردازد. و لو قیمت ولد هزار تومان است(اگر این مملوک بود) اما من تعبداً می‌گویم به جای آن، قیمت لبن و جاریه را بدهد کافی است. شاید قیمت لبن و خدمت، صد تومان باشد. احتمال دوم عکس احتمال اول است که ما بگوئیم شارع اینجا ملاک را قیمت لبن و خدمت قرار داده، اما کاری به منافع مستوفاة و بقیه قضایا نداشته است. شارع در اینجا به خاطر این لبن و خدمت، ضمان و قیمتی را معین کرده، اما چون قیمت لبن و خدمت برای مردم غالباً مجهول است، شارع فرموده به جای این قیمت الولد را بدهیم. این فرمایش امام(رض) بود.

در ما نحن فیه هم همینطور است؛ در اینجا نمی‌توانیم بگوئیم اطلاق هر یک از این دو روایت، نافی قیمت دیگر است. در نتیجه با هم تعارض می‌کنند و برای رفع تعارض، این دو عنوان را به یک عنوان برگردانیم. اصلا تعارضی در کار نیست، این روایت می‌گوید باید «قیمت ولد» را بدهد، آن روایت می‌گوید قیمت لبن و خدمت را بدهد. اگر هم بما انتفع باشد همه‌اش جمع می‌شود. نظر ما این است که از مجموع این روایات استفاده می‌شود که مشتری هم باید قیمت ولد را بدهد و هم قیمت لبن و خدمت را بدهد. ما اگر گفتیم حتی روایاتی که می‌گوید «قیمت ولد»، از باب مصداق برای ما انتفع است و اساساً از نظر عقلاء اینجا که معامله باطل بوده و این مشتری جاریه را بیخود و من غیر إذن شرعی تصرف کرده، باید قیمت جمیع منافعی که از این جاریه استفاده کرده را بدهد؛ قیمت استمتاع را بدهد، قیمت ولد را بدهد، قیمت لبن و خدمت را هم باید بدهد. حالا فرض کنید اگر این جاریه، یک جاریه‌ی عالمه بوده، این جاریه عالمه این مشتری را تعلیم کرد، برایش خدمت کاری نکرده بلکه او را تعلیم کرده، قیمتش را باید بپردازد. یعنی از نظر عقلایی می‌گوئیم باید سه قیمت بپردازد؛ «ما انتفع»، «ولد»، «لبن و جاریه». منتهی با توجه به اینکه بعضی از این روایات در اینجا متحد با یکدیگر بودند، خصوصاً این روایت چهارم و دوم، گفتیم اینجا مسلماً ما انتفع با لبن و جاریه دو عنوان نیست، بلکه باید به یک عنوان برگردانیم.

و صلی الله علی  سیدنا محمد و آله اجمعین.