روایت اول: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ سِنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَضَى فِی وَلِیدَةٍ بَاعَهَا ابْنُ سَیِّدِهَا وَ أَبُوهُ غَائِبٌ فَاشْتَرَاهَا رَجُلٌ فَوَلَدَتْ مِنْهُ غُلَاماً ثُمَّ قَدِمَ سَیِّدُهَا الْأَوَّلُ فَخَاصَمَ سَیِّدَهَا الْأَخِیرَ فَقَالَ هَذِهِ وَلِیدَتِی بَاعَهَا ابْنِی بِغَیْرِ إِذْنِی فَقَالَ خُذْ وَلِیدَتَکَ وَ ابْنَهَا فَنَاشَدَهُ الْمُشْتَرِی فَقَالَ خُذِ ابْنَهُ یَعْنِی الَّذِی بَاعَ الْوَلِیدَةَ حَتَّى یُنْفِذَ لَکَ مَا بَاعَکَ فَلَمَّا أَخَذَ الْبَیِّعُ الِابْنَ قَالَ أَبُوهُ أَرْسِلِ ابْنِی فَقَالَ لَا أُرْسِلُ ابْنَکَ حَتَّى تُرْسِلَ ابْنِی فَلَمَّا رَأَى ذَلِکَ سَیِّدُ الْوَلِیدَةِ الْأَوَّلُ أَجَازَ بَیْعَ ابْنِه‌‌» ؛

در این روایت وقتی می‌گویند «محمد بن الحسن باسناده عن علی بن حسن بن فضال»، یعنی شیخ طوسی(ره) طریقی به علی بن حسن بن فضال دارد، یعنی فاصله‌ی زمانی شیخ(ره) با علی بن حسن بن فضال زیاد است، با چند واسطه به علی بن حسن بن فضال می‌رسد. آن وقت از کجا بفهمیم که این سند و طریق شیخ(ره) به علی بن حسن بن فضال صحیح است یا نه؟ اینها را معمولاً در آخر کتاب جامع الروات ملاحظه کنید، در جلد دوم، مرحوم اردبیلی(ره) تمام طرق شیخ(رض) و افراد را روی حروف الفبا ذکر کرده است. مثلاً می‌گوید طریق شیخ به علی ابن حسن بن فضال صحیح است، مستندش را هم ذکر می‌کند، افرادش راخود شیخ(ره) در یک جایی در فهرستش یا در مشیخه، بیان کرده، آنجا هم مرحوم اردبیلی(ره) نتیجه را بیان می‌کند که طریق شیخ به علی بن حسن بن فضال صحیح است یا خیر؟

ما می‌خواهیم عرض کنیم مفاد این روایات مختلف است. این روایت، حکم اولی که امام(ع) فرموده «قال فخذ ولیدتک و إبنها» ، این را در ذهنتان داشته باشید تا خصوصیات روایات دیگر را هم بگوئیم. صاحب وسائل(ره) در ادامه می‌فرماید «وَ رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ قَضَى أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ ع وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْس‌‌» ؛ همین روایت را مرحوم کلینی(قده) از علی ابن ابراهیم نقل کرده که این سند هم درست است. و نیز همین روایت را صدوق(ره) هم به اسنادش از محمد بن قیس نقل کرده که می‌گویند حسن است ولی نمی‌‌‌گویند صحیح است. قبلاً هم ما این نکته را عرض کردیم که اگر دیدیم یک روایتی را شیخ(ره) به سند خودش نقل کرده، مرحوم کلینی(قده) به سند خودش نقل کرده، مرحوم صدوق(ره) به سند خودش نقل کرده، یعنی مشایخ ثلاثه این روایات را نقل کرده‌اند، خود همین بر اعتبار روایت می‌افزاید.

صاحب وسائل(ره) وقتی این روایت را آورده، یک کلامی را از خود شیخ طوسی(قده) نقل می‌کند؛ «قَالَ الشَّیْخُ إِنَّمَا أَمَرَهُ أَنْ یَتَعَلَّقَ بِوَلَدِهِ الْبَائِعِ لِأَنَّهُ یَلْزَمُهُ الدَّرَکُ وَ یَجِبُ أَنْ یَغْرَمَ لِصَاحِبِ الْجَارِیَةِ ثَمَنَ الْوَلَدِ وَ یَفُکَّهُ مِنْهُ فَلَمَّا أَجَازَ الْوَالِدُ بَیْعَ الْوَلَدِ صَارَ الْأَوْلَادُ أَحْرَارا» ؛ اگر کسی اشکال کند که امیرالمؤمنین(ع) چرا این راه را یادش داده، این چه بیانی است که بگوید تو برو آن را گرو بگیر تا دیگری بیاید بچه‌ی تو را بدهد، این خیلی وجه درستی نیست، این بچه بدون اذن پدرش جاریه را فروخته و حالا هم مشتری باید جاریه را برگرداند، چرا حضرت(ع) این را فرمود، آیا حرمت ندارد؟

حدیث دوم: «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْفَرَّاءِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع الرَّجُلُ یَشْتَرِی الْجَارِیَةَ مِنَ السُّوقِ فَیُولِدُهَا ثُمَّ یَجِی‌‌ءُ الرَّجُلُ فَیُقِیمُ الْبَیِّنَةَ عَلَى أَنَّهَا جَارِیَتُهُ لَمْ تُبَعْ وَ لَمْ تُوهَبْ فَقَالَ یَرُدُّ إِلَیْهِ جَارِیَتَهُ وَ یُعَوِّضُهُ بِمَا انْتَفَعَ قَالَ کَأَنَّ مَعْنَاهُ قِیمَةُ الْوَلَد»؛

أبی‌عبدالله فراء؛ همان سلیم بن عمران فراء است که توثیق ندارد. زراره می‌گوید به امام(ع) عرض کردم یک شخصی از بازار جاریه‌ای می‌خرد که از این جاریه بچه‌ای به دست می‌آورد. صاحب جاریه بینه می‌آورد که این جاریه من است و من این را نفروختم و هبه هم نشده است. امام(ع) فرمودند مشتری باید جاریه را برگرداند و به آنچه که نفع برده باید عوضش را بدهد، منتفعش این است که از این جاریه، بچه‌ای به دست آورد، که باید پول و قیمتش را به مالک بدهد. زراره گفته مراد؛ قیمت ولد است. در این حدیث تصریح می‌کند که بچه را نباید بدهد و بچه مال خود آن شخص است، قیمتش را باید بدهد، چون یک نفعی از این برده و عنوان منفعتی است که استیفا کرده. ما باشیم و این روایت، از روایت استفاده می‌شود که بچه‌دار شدن، مصداق منفعت مستوفی است. چون یک منفعت جاریه، کار کردن در منزل است و  یک منفعتش هم بچه‌دار شدن است، مخصوصاً در سابق که مسأله بچه‌دار شدن خیلی مهم بوده و اولاد زیاد مهم بوده است. منفعت این جاریه تولید است،‌ پس الآن که این بچه بوجود آمد این می‌شود منفعت مستوفا، یعنی منفعتی که از این جاریه استیفا شد. ما باشیم و روایت؛ معنایش این است، مخصوصاً این «و یعوّضه بما انتفع»، یعنی منفعت مستوفا. پس این روایت دوم ابی‌عبدالله فراء توثیق ندارد و می‌شود غیر موثقه.

حدیث چهارم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ سُلَیْمٍ الطِّرْبَالِ أَوْ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ سُلَیْمٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ‌ع رَجُلٌ اشْتَرَى جَارِیَةً مِنْ سُوقِ الْمُسْلِمِینَ فَخَرَجَ بِهَا إِلَى أَرْضِهِ فَوَلَدَتْ مِنْهُ أَوْلَاداً ثُمَّ إِنَّ أَبَاهَا یَزْعُمُ أَنَّهَا لَهُ‌‌ وَ أَقَامَ عَلَى ذَلِکَ الْبَیِّنَةَ قَالَ یَقْبِضُ وَلَدَهُ وَ یَدْفَعُ إِلَیْهِ الْجَارِیَةَ وَ یُعَوِّضُهُ فِی قِیمَةِ مَا أَصَابَ مِنْ لَبَنِهَا وَ خِدْمَتِهَا»؛

یعقوب بن یزید، ثقه است. صفوان بن یحیی هم که از اصحاب اجماع است. سلیم طربال که همان عبدالله فراء است. شخصی کنیزی را از بازار مسلمین خریداری کرده، و به وطنش برگشته، و از ان کنیز بچه دار شده، بعد مالکش بینه اقامه کرده که جاریه مال من است. امام(ع) فرمود: بچه‌ای که از این جاریه به دست آورده را می‌گیرد و قیمت آنچه که از آن بهره برده؛ شیری که این جاریه به این بچه داده و خدمتی که این جاریه کرده را پولش را بدهد. در روایت دوم با روایت چهارم؛ در روایت دوم رسید به ابی عبدالله فراء، که همان سلیم طربال است، که او از حریز از زراره نقل کرده‌اند. اینجا می‌گوید عن سلیم عن حریز عن زراره. حالا باز این نکته را دقت کنید که این روایت را عن سلیم طربال أو من رواه عن سلیم ظاهراً یکی از آنها هم اضافه باشد. دقت کنید؛ حدیث دوم و حدیث چهارم هر دو به حریز و زراره می‌رسد. منتهی زراره آنجا می‌گوید «قلت لأبی جعفر(ع)» و اینجا می‌گوید «قلت لأبی عبد الله(ع)» . ولی مضامین یکی است. در آنجا می‌گوید «الرجل یشتری الجاریة من السوق» ، اینجا می‌گوید «رجل اشتری جاریة من سوق المسلمین» .

روایت پنجم: «وَ عَنْهُ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی الرَّجُلِ یَشْتَرِی الْجَارِیَةَ مِنَ السُّوقِ فَیُولِدُهَا ثُمَّ یَجِی‌‌ءُ مُسْتَحِقُّ الْجَارِیَةِ قَالَ یَأْخُذُ الْجَارِیَةَ الْمُسْتَحِقُّ وَ یَدْفَعُ إِلَیْهِ الْمُبْتَاعُ قِیمَةَ الْوَلَدِ وَ یَرْجِعُ عَلَى مَنْ بَاعَهُ بِثَمَنِ الْجَارِیَةِ وَ قِیمَةِ الْوَلَدِ الَّتِی أُخِذَتْ مِنْه» ؛ «و عنه» ؛

یعنی به اسناد شیخ طوسی از صفار. این روایت پنجم همان روایت سوم است. در آنجا هم می‌گفت ابن ابی عمیر از جمیل بن دراج، آنجا می‌گفت «عن بعض اصحابنا عن الصادق(ع)»، اینجا می‌گوید ابن ابی عمیر از جمیل بن دراج از امام صادق(ع)، عن «بعض اصحابنا» هم ندارد و همین برای ما کافیست که بگوییم این روایت با روایت سوم یکی است. گفتیم اگر آن آخرین کسی که در اولین سلسله سند واقع می‌شود از امام معصوم می‌خواهد نقل کند، راوی اول و مروی عنه یکی باشد، مضمون هم مشترک باشد، دیگر دو حدیث نیست. اینجا هم می‌گوید «فی الرجل یشتری الجاریة من السوق و یولدها ثم یجیء مستحق الجاریة»؛ مخصوصاً دقت کنید چون در روایات نقل به معنا هم درست بوده، تعابیر گاهی اوقات مختلف است اما مضمون همان مضمون است. منتهی اضافه‌ای که اینجا دارد این است که «و یرجع علی من باعه»؛ این مشتری پول ولد را به مالک جاریه می‌دهد، اما پول ولد را باید برود از بایع بگیرد، قیمتی که أخذ شد از این مشتری است. نتیجه این شد که این پنج روایت، به سه روایت برگشت، یعنی محور بحث را روی سه تا تعبیر بیاوریم تا بعد ببینیم نتیجه چه می‌شود.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله اجمعین.