مي خواهيم کلام مرحوم شيخ را بررسي کنيم که آيا واقعا بين ادويه و ابوال از اين جهت مي توانيم فرق بگذاريم يا نه؟ اولا در باب ادويه ممکن است که دارويي في حال غير مرض، في حال السلامة عنوان اضرار هم نداشته باشد، اينطور نيست که بگوييم ادويه در حالت سلامت به عنوان اضرار براي انسان حرام است، اصلاً ممکن است تحت عنوان اضرار نباشد. في حالة السلامة ارزش و ماليتي ندارد. اگر انسان سالم باشد يک خروار دارو هم بياورند ماليتي ندارد، اما في حال المرض عنوان ارزش و ماليت پيدا مي کند.

ثانيا: آيا واقعا در باب ادويه مسئله از باب تبدل موضوع است؟ در باب صلاة مسئله تبدل موضوع مطرح مي شود. يعني نماز، تمام موضوعش للحاضر است و نماز قصر، موضوعش للمسافر است، اگر کسي در وطن خود است و عنوان حاضر را دارد از وطن خود به مسافرت مي رود موضوع تبدل پيدا مي کند عنوان مسافر را پيدا مي کند . آيا در باب ادويه واقعا تبدل موضوع است؟ مي گوييم آن زماني که خوردن اين دارو حرام بود للإضرار بود، اما حالا که اين شخص مريض شده و في حال المرض است خوردن اين دارو عنوان نفع را دارد. اين بسيار مشکل است، نمي توانيم بگوييم اينجا تبدل موضوع وجود دارد، اين دارو به عنوان اولي حرام است و به عنوان ثانوي عنوان واجب را پيدا مي کند، اما اين را نمي توانيم بگوييم که واقعا تبدل موضوع است .

نکته سوم که قوي تر هم هست اين است که به مرحوم شيخ عرض مي کنيم که در ابوال هم تبدل است، اگر ما تبدل را در عناوين ثانويه پذيرفتيم بين ابوال و ادويه چه فرقي دارد ؟ مي گوييم دارو در حالت سلامت حرام و در حالت مرض واجب است، بول هم همينطور، در حالت اختيار حرام و در حالت اضطرار حلال است.

همانطوري که در باب ادويه به ملاک عناوين ثانويه تبدل را پذيرفتيد بايد در اينجا هم مسئله تبدل را بپذيريد. به نظر ما بين مسئله ابوال و مسئله ادويه هيچ فرقي وجود ندارد، نمي توانيم بگوييم در آنجا بحث تبدل موضوع است اما در اينجا تبدل موضوع نيست .

حالا که در اينجا اين مطلب روشن شد يک کلامي را مرحوم محقق ايرواني دارند که مي فرمايد به نظر ما فارغ بين ابوال و ادويه اين است . بول البته روي فرض اينکه شربش حرام است با ادويه که در حال اختيار خوردنش حرام است، در ادويه به ملاک اضرار مي گوييم حرام است، چون آدمي که مريض نيست دارو غالباً برايش ضرر دارد. مرحوم ايرواني فرموده فرق بين آن حرمت و اين حرمت اين است که در باب ابوال، حرمت به ذات شيء ملحق مي شود، مي گوييم شرب اين بول حرام است، اما در باب ادويه، حرمت اگر به ملاک اضرار بيايد ملاک اضرار ملاک اولي نيست و لذا اگر براي کسي که اضرار دارد حرام است همين شيء براي کسي که اضرار ندارد حرام نيست.

ما نمي توانيم بگوييم همان حرمتي که به خمر تعلق پيدا کرده، اگر گفتيم خوردن دارو در حال اختيار اگر ضرر داشت حرام است بگوييم اين هم همان حکم است، اصلاً اضرار يک عنوان ثانوي است - وسط فرمايش مرحوم ايرواني نکته اي عرض مي کنم؛ در باب اضرار شارع دارو را بما انّه دارو حرام نکرده است، اگر ضرر داشته باشد اين ضرر به اختلاف زمان و اشخاص و أمزجه متفاوت است، چيزي براي کسي ضرر دارد و براي کسي ضرر ندارد - مرحوم ايرواني مي فرمايد اينکه به ملاک اضرار حرام است يلحق بشيء اما نه به ذات شي بلکه من جهت الکمية ملحق مي شود،

چرا؟ مي فرمايد ضرر يک چيز دفعي نيست، وقتي مي گويند چيزي براي شما ضرر دارد يعني اگر امروز استفاده کنيد، فردا استفاده کنيد، اگر اين را همينطور مرات متعدد استفاده کرديد آنوقت ضرر محقق مي شود، به مجرد يکبار که ضرر، آن هم ضرري که موجب حرمت باشد نيست اما اگر مرات متعدد باشد اضرار بوجود مي آيد و آن وقت حرام مي شود. مرحوم ايرواني مي فرمايد اگر ما بخواهيم بين بول و ادويه فرق بگذاريم فارقش در اين است که در باب بول حرمت به خود شيء تعلق پيدا مي کند، اما در باب ادويه چون به ملاک اضرار است حرمت به خود شيء تعلق پيدا نمي کند بلکه حرمت به کمّ شيء تعلق پيدا مي کند.

مرحوم آقاي خوئي در کتاب مصباح الفقاهه، ص 77 اين بيان را دارند؛ بعد از اينکه فرموده اند اضرار عنوان غير مضبوطي است، براي شخصي ممکن است اضرار داشته باشد و براي شخصي نباشد، و بعد فرموده «وقد تمسک بعض العامه بذلک عند بحثنا معه في حرمة شرب التتن» مي فرمايد ما با بعضي از عامه راجع به شرب توتون مباحثه کرديم و آن شخصي که از علماي عامه بود درباره اين مسئله ضرر صحبت کرد، و اجبنا عنه ما جواب داديم «بأنه لو صح ما أضر کثيره فقليله حرام» بعضي ها روي اين مبناي ايرواني مي گويند درست است ضرر به کم متعلق است، اگر چيزي کثيرش حرام شد قليلش هم بايد حرام شود.

در صفحه قبل مي فرمايد ما در هر جا دليل داشته باشيم «ما کان کثيره حرام فقليله حرام» در مورد خمر ما دليل داريم، اما اگر کسي در فقه بگويد اگر چيزي کثيرش حرام شد بايد قليلش هم حرام باشد مي فرمايد ما قبول نداريم . اگر کسي اين حرف را بزند «للزم الالتزام بحرمة جميع المباحات» لازمه اش اين است که ما ملتزم شويم به اينکه جميع مباحات حرام است «فان من الواضح أنه ما من شيء في العالم الا  و تکون مرتبة خاصة منه مضرة للمزاج» هيچ شيئ در عالم نيست که مرتبه خاصه از آن براي انسان ضرر دارد، اگر انسان زياد بخورد يک وقتي انسان به حدي بخورد که به حد مرگ برسد آن خودکشي است، اما اگر زياد خورد به حدي که براي بدن او واقعا ضرر دارد آيا فقيه مي تواند ملتزم شود به اينکه حرام است، اگر زياد آب بخورد به طوري که براي او ضرر داشته باشد، اگر زياد راه برود به طوري که براي استخوانهاي او ضرر داشته باشد، ما دليلي نداريم بر اينکه اگر چيزي ضرر داشت براي مطلق ضرر اين قطعا حرام است .

اينجا مسئله اولي تمام مي شود با اين نکاتي که عرض کردم مکاسب هر چه انسان در آن دقت کند مطلب بدست مي آورد به اين بحث هم اکتفا نکنيد و کلمات محشين و بزرگان را ببينيد . مکاسب محرمه از موارد مهمي است که با مسائل جامعه ما ارتباط دارد.

و صل الله سیدنا محمد وآله اجمعین.